[UNESCO] ŽEHRA - ZABYTKOWY KOŚCIÓŁ

Zdjęcie z panoramy.zbooy.pl

Tekst :  Marcin Leśniakiewicz

Na teren kościoła wchodzimy po 93 białych, trawertynowych schodach. Z zewnątrz ta mała świątynia nie prezentuje się zbyt okazale, choć trudno odebrać jej swoistego uroku – biel ścian kościoła i okalającego go obronnego muru harmonizuje z ciemną barwą dachu i charakterystycznego, cebulastego hełmu wieży. Całość kompleksu, w skład którego wchodzi ponadto przykościelny cmentarz, prezentuje się bardzo jednolicie stylowo.

Kościół, przed którym stoimy, jest typowym przykładem XIII-wiecznego budownictwa sakralnego na Spiszu. Był to okres umacniania się organizacji kościelnej, czego widomym symbolem była budowa licznych kamiennych kościołów, wyróżniających się w ten sposób wśród drewnianego budownictwa świeckiego. W 1245 r. Jan z Žehry uzyskał od Kapituły Spišskiej zgodę na budowę kościoła. Została ona ukończona po 30 latach. Kościół parafialny pw. Św. Ducha był wówczas budowlą jednonawową, łączącą elementy architektury późnoromańskiej i wczesnogotyckiej. Do dzisiaj zachowało się późnoromańskie prezbiterium ze sklepieniem krzyżowym. Drewniany strop nawy spłonął w 2.poł. XV w. W wyniku odbudowy nowe sklepienie sieciowe wsparto na centralnie wzniesionym filarze, co było rozwiązaniem charakterystycznym dla ówczesnej Spišskiej architektury sakralnej. Od tej pory kościół jest budowlą dwunawową i mimo kilku jeszcze późniejszych renowacji, zachował do dzisiaj swój romańsko-gotycki charakter. Okrą-żając kościół warto zwrócić uwagę na pojedyncze okno romańskie we wschodniej ścianie prezbiterium oraz gotyckie okna w południowej ścianie nawy.

Wyposażenie wnętrza pochodzi w przeważającej części z XVII w. i jest utrzymane w stylu barokowym z elementami gotyckimi, czego najlepszym przykładem są ołtarze:

foto: slovakiatravel.sk

Barokowy ołtarz główny

    Barokowy ołtarz główny w prezbiterium z poł. XVII w. z płaskorzeźbą przedstawiającą Zesłanie Ducha Świętego, posiadającą wyraźne elementy późnogotyckie. Po obu jej stronach znajdują się barokowe figury królów węgierskich: św. Stefana i św. Władysława. Na szczycie ołtarza stoi gotycka rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, a pod nią barokowa figura św. Andrzeja apostoła. Na lewo od ołtarza za oryginalną późno-romańską kratą mieści się pierwotne tabernakulum (repositorium). W prezbiterium znajduje się także pierwotna, późnoromańska kazalnica.

Ołtarze boczne

   

Boczny ołtarz św. Mikołaja w nawie południowej (na prawo stojąc twarzą do ołtarza głównego), barokowy z 1677 r., z elementami gotyckimi: figurą świętego z 1510 r. oraz malowanymi na drewnie przedstawieniami świętych biskupów.

Boczny ołtarz Najświętszej Marii Panny w nawie północnej, tzw. "ołtarz zarazy" z 1663 r., ufundowany przez miejscowych parafian na pamiątkę epidemii, jaka nawiedziła okolicę w 1644-45 r. Sam ołtarz jest barokowy, w jego centralnej części znajduje się gotycka skrzynia ołtarzowa z 1510 r., w której stoją XIV-wieczne gotyckie figury: w centralnej części Matki Boskiej z Dzieciątkiem i wokół niej – św. Małgorzaty (po lewej na górze), św. Katarzyny (po lewej na dole), św. Barbara (po prawej na górze) i św. Doroty (po prawej na dole). Powyżej znajdują się rzeźby świętych chroniących przez zarazą – św. Róży oraz św. Sebastiana (na szczycie ołtarza). Obok "ołtarza zarazy" oglądamy barokową kazalnicę oraz romańską chrzcielnicę z XIII w. Wyposażenie wnętrza uzupełniają ławki z lat 50-tych XX w. oraz nowe organy z 1988-89 r.

Malowany skarb świątyni

    Jednak największym skarbem świątyni, tym, co decyduje o jej wyjątkowości i niepowtarzalności, są niezwykle cenne gotyckie malowidła ścienne, pokrywające niemal całe wnętrze kościoła (poza sklepieniem naw i przeważającą częścią ściany południowej). Były one kładzione techniką fresco secco, która cechuje się tym, że obrazy malowane są na suchym tynku, w przeciwieństwie do "prawdziwego" fresku. Powstawały etapami w okresie XIII-XV w.

    Najstarsze malowidła pochodzą z 1275 r. Jest to 12 krzyży, symbolizujących 12 apostołów, którymi oznakowano ściany świątyni w momencie jej konsekracji. Osiem z nich możemy oglądać na ścianach naw, cztery pozostają ukryte pod późniejszymi obrazami.

   Niewielki fresk, pochodzący z końca XIII w., znajduje się w tympanonie pierwotnego wejścia do kościoła, w południowej ścianie, które dziś prowadzi do dobudowanej w XIX w. wnęki, wykorzystywanej m. in. jako miejsce umieszczenia Grobu Bożego w okresie Triduum Paschalnego. Malowidło przedstawia Golgotę z postaciami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty pod Krzyżem na tle Jerozolimy.

    Wyjątkowo ciekawa i bogata jest dekoracja malarska prezbiterium, pochodząca prawdopodobnie z 1. poł. XIV stulecia. Freski – wybitne dzieła średniowiecznej sztuki, wykazujące wpływy włosko-bizantyjskie - pokrywają sklepienie, ściany oraz spodnią część łuku triumfalnego. Malowidła na sklepieniu przedstawiają następujące wyobrażenia:

   a) po stronie wschodniej – Chrystus Pantokrator jako sędzia żywych i umarłych, trzymający w ręku księgę żywota;

   b) po stronie północnej – tzw. "Trygław", niezwykle interesujące, starodawne przedstawienie Świętej Trójcy w formie trójgłowej osoby;

   c) po stronie zachodniej – Matka Boska z Dzieciątkiem;

   d) po stronie południowej – Łono Abrahama, malowidło obrazujące dwanaście pokoleń Izraela. Freski na ścianach prezbiterium są skupione w dwóch rzędach na każdej z trzech ścian

    Na ścianie północnej, w górnym rzędzie, oglądamy scenę Koronacji Najświętszej Marii Panny. Jest tu pewna ciekawostka – po obu stronach fresku widzimy aniołki, grające na instrumentach smyczkowych z okresu powstania malowidła, a więc ok. połowy XIV w., odpowiedniku staropolskich gęśli. Dolny rząd wszystkich trzech ścian prezbiterium wypełnia tzw. "cykl pasyjny"; na ścianie północnej reprezentują go obrazy Ostatniej Wieczerzy oraz Zdrady Judasza. Ołtarz główny zasłania freski na ścianie wschodniej, a mianowicie: Zwiastowanie oraz Chrystus przez Herodem, Chrystus w Ciemnicy (przedstawienie popularnie znane pod nazwą Chrystusa w Studni) i Biczowanie. Gór-ny rząd na ścianie południowej wypełniają malowidła przedstawiające patronów lekarzy i aptekarzy św.św. Kosmę i Damiana wraz z grupą pacjentów, zaś cykl pasyjny kończą Ukrzyżowanie oraz Zdjęcie z Krzyża. Dekorację malarską prezbiterium uzupełniają medaliony przedstawiające starotestamentowych proroków na spodniej części łuku triumfalnego, pod którymi oglądamy jeszcze postacie świętych królów węgierskich: Stefana i Władysława.

Północna ściana Nawy

   

Na północnej ścianie nawy zwracają uwagę dwa duże malowidła w kwadratowych obramowaniach, wykonane na przełomie XIV i XV w. Można odnieść wrażenie, że są to dzieła nowsze, przykrywające częściowo dekorację całej ściany, jednak naprawdę jest odwrotnie – to właśnie otaczające freski namalowane zostały później, a oglądane teraz przez nas wyobrażenia odkryto dopiero pod nimi i starannie odsłonięto podczas prac w kościele w l. 50-tych XX w. Lewy fresk to Pietá (Siedem Boleści Matki Bożej), jednak szczególnie interesujący jest ten po prawej stronie, najbardziej znany i najciekawszych ze wszystkich znajdujących się w kościele.

    Jest to przedstawienie Drzewa Życia (Arbor vitae), zw. także Żywym Krzyżem, doskonały przykład średniowiecznej "Biblii pauperum", symbolicznego, obrazowego przedstawienia prawd biblijnych, skierowanego do nie potrafiących czytać ludzi. W centralnej części przedstawienia oglądamy "Drzewo Życia" – krzyż, na którym wisi Chrystus. Dzieli on malowidło na dwie części, tak, jak dzieło Odkupienia, dokonane przez Jezusa, oddzieliło stare czasy od nowych. Prawa część fresku nawiązuje do Starego Testamentu. Główną postacią jest tu Synagoga, siedząca na ośle ze sztyletem wbitym w głowę, opaską na oczach, wyrażającą duchową ślepotę i trzymająca w prawej dłoni oślą czas zkę, symbol ofiary za grzechy w Starym Testamencie. Ale jej czas już przeminął. Świadczą o tym złamane przednie nogi i kark osła, którego dosiada oraz drzewce proporca, trzymanego w lewej dłoni.

    Z kolei po lewej stronie krzyża widzimy Eklezję, Kościół, który usłyszał i przyjął nowotestamentową Dobrą Nowinę. Symbolizuje go druga postać, która również unosi chorągiew, jednak prostą, wysoką, zwieńczoną zwycięskim znakiem krzyża. Klęcząca postać obok, to prawdopodobnie podobizna jakiegoś dobroczyńcy miejscowego kościoła, być może fundatora fresku. Eklezja nosi na głowie królewską koronę i trzyma w dłoniach symbole ofiary Chrystusa – kielich i hostię. Dosiada "tetramorfa" – bestii o czterech głowach i nogach należących do czterech stworzeń – człowieka, orła, wołu i lwa, symbolizujących czterech ewangelistów. Eklezja tryumfuje, Chrystus dokonujący na krzyżu dzieła Odkupienia skłania się w jej stronę, a w górnej części malowidła widzimy także błogosławiącą ją boską rękę. W lewym górnym rogu fresku widzimy dłoń otwierającą bramę Raju. Ofiara Chrystusa, dokonana na krzyżu sprawiła, że ludzie będą mogli przejść przez nią i dostąpić Zbawienia. Wizerunkowi temu po drugiej stronie malowidła, w jego prawym dolnym rogu odpowiada inny, na którym inna dłoń, dzierżąca młot uderza nim o bramę Piekła, gdzie na łaskę oczekują ludzie, którzy za przyczyną grzechu Adama nie mogli zostać Zbawieni przed przyjściem na świat Chrystusa. Sam moment upadku Adama i Ewy, jest przedstawiony obok, po lewej. Adam, skuszony przez węża, który oplata dolną część Drzewa Życia, zrywa za-kazany owoc. Po drugiej stronie krzyża widzimy scenę wygnania pierwszych rodziców z raju przez dzierżącego miecz ognisty archanioła Michała.

    Motyw Adama, którego grzech sprowadził na ludzkość śmierć i Chrystusa, "drugiego Adama", który przez swą ofiarę przywrócił człowiekowi nadzieję życia wiecznego, jest na fresku bardzo wyraźny. Krzyż Jezusa wyrasta z czaszki Adama, a imię pierwszego człowieka zostało umieszczone także na szczycie krzyża, na tabliczce, gdzie zwykle znajduje się skrót imienia i "winy" Chrystusa – INRI (z łac. Jezus Nazareński Król Żydowski). To tylko jeden z przykładów interpretacji tego fresku, oczywiście nie można zupełnie wykluczyć także innych treści, jakie miał on wyrażać. Warto na koniec zwrócić uwagę na swego rodzaju ciekawostkę. W lewym dolnym rogu malowidła dostrzeżemy widok miejscowego kościoła z dwoma drzewami, charakterystycznymi dla tutejszej okolicy – lipą i topolą.

Malowidła nowsze

    Pozostałą połać ściany północnej kościoła, jak również przednią część łuku triumfalnego (od strony naw) wypełniają malowidła powstałe już po pożarze świątyni w 2.poł. XV w. Dekoracja ściany północnej składa się z trzech rzędów. W górnym oglądamy sceny zaśnięcia i Koronacji Najświętszej Marii Panny, środkowy wypełnia tzw. legenda władysławowska – sceny z życia króla Węgier, św. Władysława, zaś w dolnym przedstawiono od lewej: Zwiastowanie, prawdopodobnie Boże Narodzenie (obecnie oglądamy w tym miejscu odsłoniętą Pietę), Obrzezanie oraz Pokłon Trzech Króli (za-chowany częściowo – poza fragmentem, pod którym odsłonięto Drzewo Życia). Frontową stronę łuku tryumfalnego wypełnia fresk, przedstawiający Sąd Ostateczny. Także tu możemy wydzielić trzy zasadnicze części. Centralne miejsce pod sklepieniem zajmuje Chrystus, po którego bokach widzimy Maryję oraz św. Jana Chrzciciela, a za nimi Apostołów. Nieco niżej zmarli wszystkich czasów zmartwychwstają na Sąd Ostateczny, natomiast jeszcze niżej archanioł Michał (z charakterystyczną, skrzyżowaną na piersiach stułą) prowadzi Sprawiedliwych (po lewej stronie przejścia do prezbiterium), a smok pożera dusze Potępionych (po prawej).

    Po epidemii, jaka nawiedziła Žehrę w poł. XVII w., w celach dezynfekcyjnych całe wnętrze świątyni wybielono. Bezcenny skarb świątyni, jakim są oglądane przez nas malowidła odkryto dopiero podczas prac renowacyjnych w l. 50-tych XX stulecia.

W SIECI:

* Słowackie Dziedzictwo narodowe 

O autorze:
Historyk. Przewodnik beskidzki. 

Prowadzi firmę turystyczną, organizującą wycieczki po Polsce, Czechach i Słowacji - EmelTur.

Jest autorem publikacji historycznych i przewodników, zwłaszcza dotyczących Suchej Beskidzkiej i regionu babiogórskiego. 

Marcina można spotkać w skansenach i innych perełkach UNESCO, ale czasami włóczy się bez celu po górach.