 |
| z: https://regionpieniny.pl/ |
Tekst : Marcin Leśniakiewicz
Na teren Spišskiej Kapituły wchodzimy przez dolną bramę, wzniesioną wraz z obwarowaniami tej części osady w l. 1662-1665.Prowadzi stąd w górę jedyna uliczka w miasteczku, wzdłuż której rozlokowały się domy kanoników, tzw. kanonie. zasadniczo są one jedynie głównym elementem całego zespołu, w skład którego wchodzą ponadto: dziedziniec, zamknięty po przeciwnej stronie mniejszym domkiem dla służby, a także spichlerz i stodoła, jako że każda kanonia posiadał swój pas łąki i pola uprawnego.
Większość kanonii, choć w przeważającej części wznoszonych już w XIII-XIV w., posiada dziś barokowy i klasycystyczny wygląd, dzięki licznym przebudowom, jakim podlegały na przestrzeni stuleci. Fasady wielu z nich ozdabiają sakralne rzeźby i herby kanoników. Od 1990 r. są remontowane i odnawiane. Idąc od dolnej bramy warto zwrócić uwagę na następujące kanonie:
Większość kanonii, choć w przeważającej części wznoszonych już w XIII-XIV w., posiada dziś barokowy i klasycystyczny wygląd, dzięki licznym przebudowom, jakim podlegały na przestrzeni stuleci. Fasady wielu z nich ozdabiają sakralne rzeźby i herby kanoników. Od 1990 r. są remontowane i odnawiane. Idąc od dolnej bramy warto zwrócić uwagę na następujące kanonie:
Od głównego placu zaczyna się wędrówka
Idąc uliczką wśród dawnych rezydencji kanoników kapitulnych dochodzimy na główny plac, z dominującą sylwetką kościoła katedralnego. Nieco po lewej widzimy kolumnę św. Jana Nepomucena z 1732 r., odnowioną w 1999 r. Św. Jan Nepomucen jest patronem tutejszego seminarium, którego budynek zamyka plac od południa. To właśnie tutaj, prawdopodobnie na miejscu dawnego przytułku dla ubogich, jezuici założyli w XVII w. gimnazjum. Samo seminarium powstało w 1815 r. Gmach, w którym obok seminarium mieści się dzisiaj Instytut Teologiczny Uniwersytetu im. J. Komensky’ego w Bratysławie zawdzięcza swój obecny wygląd niezbyt udanej modernizacji w 1. 1932-33. Od strony wschodniej przylega do niego gmach, gdzie mieściło się kolegium nauczycielskie, otwarte w 1819 r., co upamiętnia okolicznościowa tablica. Niestety, oba te nowoczesne, kilkupiętrowe budynki architektonicznie zupełnie nie pasują do zabytkowego otoczenia i nieco psują atmosferę tego miejsca.
Po północnej stronie, naprzeciwko seminarium wznosi się barokowa wieża zegarowa, wzniesiona około 1739 i przebudowana w 1780 r. Pierwotnie pełniła ona funkcję bramy, prowadzącej do rozciągającego się poza nią parku biskupiego, a dziś mieści się tu punkt informacyjno-turystyczny, w którym można nabyć bilet wstępu do katedry oraz pamiątki i wydawnictwa o spišskiej Kapitule. Po drugiej stronie parku widzimy gmach pałacu biskupiego. Pierwotny budynek, które fundamenty zachowały się do dzisiaj, stał w tym miejscu już w XIII w., a w kolejnych wiekach był wielokrotnie znacznie przebudowywany. Początkowo miał tu swoją siedzibę spišski prepozyt, a następnie – od 1776 r. – biskup. Właśnie podczas przebudowy w l. 1770-1780, gdy starania o podniesienie prepozytury spišskiej do rangi biskupstwa dobiegały pomyślnego końca, miała miejsca największa modernizacja pałacu, pod-czas której nadano mu jego obecny barokowy kształt i powiększono, burząc przy tej okazji stojące tu wcześniej średniowieczne kaplice św. Andrzeja i św. Walentego. Całość kompleksu otacza kamienny mur, który tą część osady opasywał już w XIII w. Sama górna brama obok pałacu, naprzeciwko głównego wejścia do katedry, powstała w 1593 r.
Sercem jest św. Marcin
Sercem spišskiej Kapituły, jej główną, najcenniejszą i najpiękniejszą atrakcją turystyczną jest katedra pw. św. Marcina. Obecny kościół katedralny, przez wiele lat główna świątynia prepozytury, a następnie po dzień dzisiejszy – biskupstwa spišskiego, łączy w swojej architekturze elementy romańskie i gotyckie, stanowiąc doskonały przykład ewolucji stylów architektonicznych w średniowieczu. Charakter romański zachowała tylna, zachodnia część świątyni. Pierwotny kościół był budowlą trzynawową, z nawami zakończonymi absydami, dużo mniejszą (sięgał tylko po obecny łuk triumfalny, oddzielający dziesiejsze nawy od prezbiterium) i dwukrotnie niższą od obecnego. Budowany był w XIII w., prawdopodobnie przez tych samych architektów, którzy wznosili w tym okresie spišski Hrad. Romańskie są także obie wieże z ok. 1270 r., główna fasada od strony górnej bramy spišskiej Kapituły wraz z portalem i część ściany północnej z wąskim okienkiem.
Gotycka przebudowa świątyni miała miejsce w l. 1462-1478. Wówczas to poszerzono budowlę o ogromne prezbiterium, które do- Minuje w perspektywie głównego placu osady, w związku z czym znacznie podwyższono kościół. Równocześnie nowe gotyckie sklepienie otrzymała nawa środkowa, a prawdopodobnie nieco później, pod koniec XV w., piękne sklepienie gwiaździste ozdobiło nawy boczne. W tym okresie zmieniono także wyposażenie wnętrza, w skład którego weszło 13 nowych ołtarzów gotyckich.
Ostatnia znacząca rozbudowa kościoła miała miejsce w l. 1493-1499. Wtedy to zgodnie z wolź węgierskiego możnowładcy Stefana Zapolyi, ówczesnego właściciela spišskiego Hradu, wyburzono południową ścianę i dobudowano do świątyni przepiękną późno- gotycką kaplicę z wielkimi oknami, ozdobnymi pinaklami i subtelnym sklepieniem sieciowym. W ten sposób kościół uzyskał kształt architektoniczny, który niemal w niezmienionej formie przetrwał do dnia dzisiejszego, poza drobnymi zmianami w wyniku prac restauracyjnych w 1873 (w samej Kaplicy Zapolyów) i 1879-1888 r.
Wchodzimy...
Zwiedzający katedrę wchodzą do wnętrza od strony pałacu biskupiego przez XIX- wieczną kruchtę i dawne boczne romańskie wejście. Zaraz za nim po prawej znajduje się najstarszy i jeden z cenniejszych zabytków wnętrza katedry – kamienny, trawertynowy posąg, przedstawiający lwa (Leo albus – Biały Lew). Jest to jedna z bardzo nielicznie zachowanych na terenie obecnej Słowacji rzeźb romańskich.
Na wewnętrznej ścianie kościoła, powyżej wejścia, widzimy malowidło z 1317 r., prawdopodobnie autorstwa któregoś z włoskich mistrzów ówczesnej doby. Przedstawia ono scenę koronacji Karola Roberta Andegaweńskiego na króla Węgier. W centralnej części Madonna z Dzieciątkiem siedząc na tronie nakłada koronę na głowę nowego króla, za którym klęczy kasztelan spišskiego Hradu, podtrzymując miecz. Dwie kolejne postacie po drugiej stronie tronu, to arcybiskup ostrzyhomski (z koroną w dłoniach) oraz prepozyt spišski. Geneza tego dzieła wiąże się z wydarzeniami z 1312 r., kiedy to podczas bitwy pod Rozhanovcami z wojskami opozycji możnowładczej pod wodzą Matuša Csáka Karol Robert uzyskał pomoc miejscowej szlachty. Poniżej, tuż ponad wejściem, widzimy niewielką gotycką płaskorzeźbę – Mąż Boleści (Vir dolorum).
Do ołtarza
Po obejrzeniu malowidła udajemy się w prawo (mijając nagrobek prepozyta spišskiego Martina Pethego de Hethes z 1605 r.) w kierunku ołtarza w zamknięciu nawy bocznej. Z dawnego gotyckiego wyposażenia katedry, w skład którego wchodziło m.in. 13 ołtarzy, do dzisiaj zachowały się częściowo 4. Na przestrzeni wieków ołtarze były kilkakrotnie zmieniane zgodnie z obowiązującymi prądami w sztuce. M.in. w XVII-XVIII w. wiele z nich zostało zbarokizowanych, a pod koniec XIX w. przekształconych w duchu neogotyku, przy wykorzystaniu pierwotnych elementów, takich jak skrzynie i skrzydła ołtarzowe z bardzo cennymi malowidłami, w większości autorstwa jednego, nieznanego bliżej artysty, zwanego Mistrzem Warsztatu spišskiej Kapituły czy rzeźby. Dlatego trzeba pamiętać, że gdy mówi się skrótowo o gotyckich ołtarzach w katedrze, którą zwiedzamy, w istocie rzeczy chodzi o te starsze elementy, uzupełnione późniejszymi i wkomponowane w architekturę neogotycką. Ołtarz Trzech Króli, przed którym się znajdujemy, powstał przed 1478 r. W tym przypadku z pierwotnego wyposażenia zachowała się jedynie predella z przedstawieniem Zmartwychwstania Pańskiego.
W centralnej części ołtarza oglądamy scenę Pokłonu Trzech Króli, a na skrzydłach wizerunki Zbawiciela z globem (po lewej u góry), św. Piotra (poniżej), św. Jana Chrzciciela (po prawej u góry) i św. Pawła. Gdy ołtarz jest zamknięty, na skrzydłach widoczne są malowidła przedstawiające świętych: Marcina, Mikołaja, Jana Jałmużnika, Bernarda (górny rząd), Antoniego, Stefana Węgierskiego, Emeryka Węgierskiego i Franciszka (dolny rząd).
Gotycka część katedry
Znajdujemy się teraz w gotyckiej części katedry, z pięknym prezbiterium wzniesionym w 2. poł. XV w. Ołtarz główny konsekrowany w 1478 r. jest doskonałym przykładem przekształceń, jakim ulegało wnętrze świątyni. W 1680 r. został zbarokizowany, z kolei ta barokowa architektura została w l. 1888-1889 zastąpiona nową, neogotycką, pochodzącą z budapeszteńskiej pracowni Jána Rupricha. Trzy główne rzeźby – przedstawiające od lewej: św. Marcina, patrona katedry, Madonnę z Dzieciątkiem i św. Mikołaja – zostały bardzo prze-kształcone. Oryginalne są natomiast malowidła na skrzydłach ołtarza, przedstawiające grupę 12 świętych, po 3 na każdej kwaterze. są to od lewej: święci królowie węgierscy- Stefan, królewicz Emeryk i Władysław (górny rząd po lewej), św. Edward (?) król Anglii, św. Ludwik z Tuluzy, biskup i św. Ludwik VII król Francji (górny rząd po prawej), św. Apolonia, św. Małgorzata, św. Elżbieta (Dorota?) (dolny rząd po lewej), św. Katarzyna Aleksandryjska, św. Barbara, św. Urszula (dolny rząd po prawej).
Bardzo cenne malowidła przedstawiające osiem scen cyklu pasyjnego znajdują się także na tylnej stronie skrzydeł ołtarza, a więc zazwyczaj niewidocznej dla turystów. Okna prezbiterium zdobią witraże z końca XIX w. wykonane w Innsbrucku. Patrząc od lewej przedstawiają one: znaną scenę, w której patron katedry św. Marcin z Tours dzieli się swoim płaszczem z żebrakiem, następnie św. Marcina odprawiają-cego mszę świętą i wreszcie jego pogrzeb. Na czwartym witrażu widzimy św. Jerzego, patrona biskupa Juraja Császki, który zlecił ich wykonanie. Sylwetka samego biskupa jest przed- stawiona na dole, zaś tło stanowią miejscowa katedra i Spiski Hrad. Nieco na lewo od ołtarza głównego, na ścianie prezbiterium znajduje się epitafium prepozyta Stanislava Várallyho, piękne dzieło włoskiego renesansu z 1548 r.
Również po lewej, lecz znacznie bliżej nas, ponad wejściem do współczesnej zakrystii, wisi niewielki, lecz cenny gotycki portret króla Stefana Węgierskiego z l. 1470-1478. Stojąc przed prezbiterium, warto obrócić się i obejrzeć cenne barokowe ławki z 1630 r., ufundowane przez szlachcica Zygmunta Holló z Krompachów i zdobione od frontu płaskorzeżbami, przedstawiającymi od lewej: Jezusa w Ogrodzie Oliwnym, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli i Ucieczkę do Egiptu. Wysoko na ścianach kościoła oraz balustradzie chóru zwracają uwagę XVII- wieczne mortuaria, upamiętniające przedstawicieli miejscowych rodów możnowładczych, takich jak (od lewej): ród Zapolyów, Štefan Csáky, Pavol Rákoci, Adam Erdödy, František Csáky i Adam Thurzo. Kolejny cenny ołtarz oglądamy w zamknięciu nawy południowej. To ołtarz zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, z oryginalną skrzynią ołtarzową i dekoracją rzeźbiarską wewnątrz niej (1470-1478 r.), przedstawiającą scenę, której poświęcone jest wezwanie ołtarza oraz – powyżej – Ukoronowanie Matki Bożej. Stylistyka rzeźbiarska i sposób przedstawiania postaci nasuwa nieodparte skojarzenie z dziełami z warsztatu Wita Stwosza z tego samego okresu na czele z ołtarzem głównym w Kościele Mariackim w Krakowie, przedstawiającym zresztą przecież to samo wydarzenie. Na skrzydłach ołtarza widzimy ponownie postacie świętych węgierskich: Stefana (po lewej u góry), Władysława (po lewej u dołu), Emeryka (po prawej u góry) oraz św. Jana Jałmużnika (po prawej u dołu). Na wewnętrznych skrzydłach, widocznych gdy ołtarz jest zamknięty, znajdują się malowidła przedstawiające Nawiedzenie św. Elżbiety oraz świętych: Jerzego, Barbarę i Błażeja (w górnym rzędzie), a także Zwiastowanie i świętych: Krzysztofa, Elżbietę Duryńską i Wojciecha (w rzędzie dolnym).
Kaplica Bożego Ciała
Sprzed ołtarza zaśnięcia Najświętszej Mari Panny przechodzimy do kaplicy pw. Bożego Ciała, znanej powszechnie jako kaplica Zapolyów, dobudowanej do świątyni od strony południowej w l. 1493-1499. Została ufundowana przez możnowładcę węgierskiego Stefana Zapolyę, właściciela Spiskiego Hradu, jako kaplica grobowa jego rodu. Oprócz Stefana została tu także pochowana jego żona, Jadwiga z Cieszyna oraz wcześniej zmarły brat, Emeryk (Imrich). Co ciekawe nieco wcześniej Emeryk Zapolya ufundował już taką kaplicę w kościele w Spiskim Czwartku (dodam, że jest ona uznawana za jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej na Słowacji; bez wątpienia warto Spiski Czwartek odwiedzić, a nie sprawia to problemów, gdyż leży on na trasie wiodącej z Popradu do Lewoczy i Spiskiego Podhradia), jednak w późniejszym okresie zmieniono decyzję co do umiejscowienia rodowej nekropolii. Po lewej stronie kaplicy znajduje się ołtarz Koronacji Matki Bożej, jedyny w katedrze, który zachował się w całkowicie oryginalnej, XV- wiecznej postaci. Powstał prawdopodobnie w l. 1493-1499.
Ogromna dbałość o detale, bogactwo szczegółów i wysoki poziom artystyczny dzieła pozwalają przypuszczać, że jego autorem był niezwykle biegły w swej sztuce rzeźbiarz, prawdopodobnie ze szkoły Wita Stwosza. Uwagę przyciąga nie tylko główna scena w skrzyni ołtarzowej, ale także pięknie rzeźbione figury w zwieńczeniu ołtarza przedstawiające św. Marcina (pośrodku), św. Jerzego, Krzysztofa i Magdalenę (po lewej stronie) i św. Jana Jałmużnika, Otylię i Mikołaja (po prawej). Jeszcze wyżej oglądamy kolejne z licznych w świątyni przedstawień świętych węgierskich: Emeryka, Stefana i Władysława (od lewej), a całą konstrukcję wieńczy postać Zbawiciela. Cenne malowidła na skrzydłach ołtarzowych przedstawiają Zwiastowanie oraz Narodzenie Jana Chrzciciela (po lewej) oraz Nawiedzenie św. Elżbiety i Pokłon Trzech Króli (po prawej). Wewnętrzną stronę skrzydeł ołtarza wypełniają obrazy cyklu pasyjnego – Modlitwa w Ogrojcu, Zdrada Judasza, są d Kajfasza, Biczowanie (w górnym rzędzie), Koronowanie Wieńcem Cierniowym, Umywanie Rąk przez Piłata, Chrystus niosący Krzyż i Ukrzyżowanie (w rzędzie dolnym). Po obu stronach ołtarza znajdują się wspaniałe epitafia Emeryka (Imricha) (po lewej) i Stefana Zapolyów. Należą one do najcenniejszych dzieł węgierskiego renesansu, a o ich znaczeniu świadczy fakt, że ich kopie są prezentowane w Węgierskiej Galerii Narodowej w Budapeszcie. Epitafia, wykute w czerwonym marmurze, liczą 2,70 m wysokości. Zapolyowie są przedstawieni w pełnych zbrojach, wraz z rodowymi herbami, ze stopami wspartymi na lwach, symbolizujących odwa- gę, męstwo i waleczność. Zwraca uwagę wyjątkowa dokładność i misteria z jaka przedstawiono szczegóły uzbrojenia. Epitafia powstały w 1487 (Emeryka) i 1499 r. (Stefana), jednak nie od razu znajdowały się w obecnym miejscu, przeniesiono je tu później.
W centralnej części kaplicy Zapolyów znajduje się drugi, nowszy ołtarz – neogotycki ołtarz Piéty z z 1874, dzieło Františka Storno. Interesujące są również XIX- wieczne witraże, wykonane – podobnie jak te w prezbiterium- w Innsbrucku. Wypełniają one 6 okien kaplicy i przedstawiają za każdym razem po dwie sceny odwołujące się do Nowego i Starego Testamentu, których wiążącym motywem jest starotestamentowa Ofiara oraz bezkrwawa ofiara ustanowiona przez Chrystusa – Eucharystia. Poszczególne sceny w kolejnych oknach, począwszy od zasłoniętego w znacznej częsci przez ołtarz Koronacji Matki Bożej, przedstawia-ją: 1. stworzenie świata i wesele w Kanie Galilejskiej, 2. zesłanie manny dla Izraelitów i cu-downe rozmnożenie chleba, 3. ofiarę kapłana Melchizedeka i Ostatnią Wieczerzę, 4. żydowską Paschę i ukrzyżowanie Jezusa, 5. kapłana Aarona wraz z synami i uczniów Chrystusa w Emaus, oraz 6. proroka Malachiasza i Komunię Świętą, przyjmowaną przez wiernych (rodzi- na Zapolyów).
Wychodząc...
Opuszczamy kaplicę Zapolyów i kierujemy się do najcenniejszego spośród gotyckich ołtarzy w katedrze. To ołtarz św. Michała Archanioła z 1470-1475 r. w zamknięciu nawy południowej (naprzeciwko ołtarza zaśnięcia Najświętszej Marii Panny). W przeciwieństwie do pozostałych nie zawiera rzeźb wewnątrz skrzyni ołtarzowej; w tym przypadku centralne miejsce zajmuje XV- wieczne malowidło, będące kopią znanego obrazu flamandzkiego malarza Rogiera van der Weydena, przedstawiające Archanioła Michała ważącego ludzkie dusze. Na skrzydłach ołtarzowych znajdują się wizerunki Ojców Kościoła Zachodniego: św. Hieronima i św. Ambrożego (po lewej) oraz św. Grzegorza Wielkiego i św. Augustyna (po prawej). Malowidła widoczne gdy ołtarz jest zamknięty przedstawiają świętych: Błażeja, Jana Ewangelistę, Łukasza Ewangelistę, Idziego (górny rząd), Mikołaja, Mateusza Ewangelistę, Marka Ewangelistę i Erazma (dolny rząd).
Kończąc zwiedzanie katedry udajemy się jeszcze do jej tylnej części, pod chórem. Po lewej stronie możemy tu obejrzeć ołtarz Ukrzyżowania. Po obu stronach zamkniętego zazwyczaj głównego wejścia znajdują się nagrobki prepozytów spiskich: Mikołaja Balogha z 1684 r. (po lewej) i Jana Sigraya z 1718 r. (po prawej). Ostatnim i najnowszych spośród znajdujących się w katedrze ołtarzy jest ołtarz Bożego Serca z początku XX w, znajdujący się po prawej stronie, naprzeciwko ołtarza Ukrzyżowania. Obok przedstawienia Najświętszego Serca Jezusa oglądamy na nim wizerunki św. Anny z Marią (po lewej) oraz św. Małgorzaty Marii Alacoque (po prawej).
W SIECI:
* Słowackie Dziedzictwo narodowe
O autorze:
Historyk. Przewodnik beskidzki.
Prowadzi firmę turystyczną, organizującą wycieczki po Polsce, Czechach i Słowacji - EmelTur.
Jest autorem publikacji historycznych i przewodników, zwłaszcza dotyczących Suchej Beskidzkiej i regionu babiogórskiego.
Marcina można spotkać w skansenach i innych perełkach UNESCO, ale czasami włóczy się bez celu po górach.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz