[UNESCO] - Spišska Kapitula - historia

http://www.slovenskyraj.sk/vylety/spkapitula/galeria.html

Tekst :  Marcin Leśniakiewicz

Spišska Kapituła leży na sławnym, średniowiecznym szlaku handlowym Via Magna, wiodącym z Szarysza przez Spisz do Polski i dalej do Europy Zachodniej, w pobliżu miejsca, gdzie od południa dochodziła do niej stara droga z Gemeru. Najpóźniej w XI w., na wzgórzu Pažica, nieco na zachód od obecnej Spišskiej Kapituły, stał już ufortyfikowany klasztor benedyktynów, który przetrwał do końca średniowiecza i był początkowo prawdopododnie ośrodkiem administracji kościelnej okolicy. Mniej więcej w tym samym okresie na terenie pomiędzy obecną katedrą i pałacem biskupim wzniesiono romańską kaplicę św. Andrzeja, która dała początek zabudowie miejsca, w którym obecnie się znajdujemy.

wiązała się ona ściśle z kolonizacją tych terenów przez niemieckich Sasów, których napływ miał miejsce w XII i 1.poł XIII w. Głównie dla ich posługi duchownej w 1198 r. w ramach arcybiskupstwa ostrzychomskiego utworzono prepozyturę Spišską. Pierwszym prepozytem został biskup bamberski, Ekbert, kolejnym – Adolf z iechs- Meran, któremu Spišskie posiadłości Ekberta nadał król węgierski Andrzej II dokumentem z 1209 r., w którym po raz pierwszy wzmiankowana jest dzisiejsza Spišska Kapituła. Prepozyt Spišski, pozostając w formalnej podległości wobec arcy-biskupa ostrzyhomskiego, spełniał praktycznie funkcję biskupa na podległym mu administra-cyjnie terenie. Widomym tego znakiem był m.in. fakt, że już niedługo po powstaniu prepo-zytury u boku prepozyta istniała kapituła, składająca się początkowo z 4 kanoników.

Tatarzy i jezuici

    Najazd tatarski w 1241 r. nie oszczędził tutejszej okolicy, budowle znajdujące się na terenie Spišskiej Kapituły zostały całkowicie zniszczone, jednak niemal natychmiast potem przystąpiono do ich odbudowy z dużo większym rozmachem niż dotychczas . W 2. poł. XIII w. obok dawnej rotundy i wzniesionej obok pielgrzymiej kaplicy pw. Radosnej Panny Marii (później św. Walentego), wzmiankowanej w testamencie prepozyta Muthera w 1273 r., powstały także kościół kapitulny (obecna katedra) i pałac. Gdy budowa została ukończona w 1281 r. stał się on siedzibą Spišskiego prepozyta, który przez wcześniejsze lata rezydował na Spišskim Zamku. W 1282 r. prepozyt Lukas dokonał dalszej rozbudowy, wznosząc kolejne 6 kanonii, obok 4 istniejących wcześniej.

    Kapituła powiększała się nie tylko liczebnie; jej znaczenie wzrosło zdecydowanie z chwilą uzyskane statusu "locus credibilis", miejsca uwierzytelniania dokumentów z uprawnieniami porównywalnymi do dzisiejszych biur notarialnych. Jeszcze w XIII w. powstała tu także jedna z najstarszych szkół na Słowacji. Górna część Spišskiej Kapituły, a więc kościół, pałac i najbliższa zabudowa zostały już wówczas , w XIII/XIV w., otoczone murami obronnymi.

    W okresie Reformacji Spišska Kapituła była ostoją katolicyzmu, podczas gdy niemal cala okolica pozostawała ewangelicka. Nic więc dziwnego, że właśnie tutaj w 1647 r. osiedlili się jezuici, pozostający jedną z głównych sił katolickiej Kontrreformacji. Klasztor ich powstał w południowej części miasteczka, prawdopodobnie na miejscu dawnego przytułka dla ubogich. Jezuici założyli tu gimnazjum, które w niedługim czasie zyskało wysoką renomę, a w 1671 r. zostało przeniesione do Lewoczy. W l. 1662-1665 mur obronny otoczył także dolną część miasteczka, odtąd cała Spišska Kapituła była już ufortyfikowana w kształcie, który w zasadzie przetrwał do dzisiaj.

Biskupstwo i Maria Teresa

    Wieloletnie starania prepozytów Spišskich o podniesienie miejscowej prepozytury do rangi biskupstwa, napotykające na stały opór arcybiskupów ostrzyhomskich, zostały uwieńczone powodzeniem w 1776 r., kiedy to cesarzowa Maria Teresa wystawiła odpowiedni dokument, a decyzję tą zatwierdziła Stolica Apostolska. Siedzibą biskupa Spišskiego, którego władza rozpościerała się na teren całej północnej Słowacji (znaczna część Spisza, Orawa i Liptów) został d. pałac prepozycki, w l. 1753-1776 gruntownie przebudowany i powiększony, co wiązało się z wyburzeniem starych, średniowiecznych kaplic św. Andrzeja i św. Walentego, a kościół kapitulny pw. św. Marcina został podniesiony do rangi katedry.

Obok pałacu, już odtąd biskupiego, założono ogród, do którego brama prowadziła przez nowo wzniesioną wieżę zegarową. W 1815 otwarto tu seminarium duchowne, a w 1819 r. – najstarsze kolegium nauczycielskie na Węgrzech, które funkcjonowało nieprzerwanie aż do 1950 r., a Spišska Kapituła – tak jak to już miało miejsce od czasów średniowiecza- była nie tylko duchowym, ale i intelektualnym centrum tej części Słowacji.

Komuniści gorsi od Tatarów

    Po XX wojnie światowej i przejęciu władzy w Czechosłowacji przez komunistów natał dla Spišskiej Kapituły bardzo trudny okres, chyba najtrudniejszy od czasu najazdu tatar- skiego w XIII w. W 1949 r. utraciła swoją odrębność administracyjną i została włączona w granice pobliskiego Spišskiego Podhradia. Rok później biskup Spišski Ján Vojtaššák został ujęty i skazany na długoletnie więzienie. Kolegium nauczycielskie oraz seminarium zostały przejete przez państwo, a w zajmowanych przez nie budynkach znalazły swą siedzibę akademia wojskowa, a później akademia i archiwum policyjne.

Kanonicy byli zmuszani do opuszczenia swoich domów, w których osadzaną biedotę z pobliskiej okolicy, co niestety wiązało się z postępującą dewastacją zabytkowych kanonii. Sytuacja uległa diametralnej zmianie począwszy od roku 1989, kiedy to Spišska Kapituła powróciła pod zarząd Kościóła. Rozpoczęto stopniową restaurację zabudowań, która trwa do dzisiaj.

Obecnie – ponownie jak przed laty – daje się tu wyczuć niepowtarzalna atmosfera "kościelnego miasteczka". W kanoniach mieszkają księża i zakonnice, jest tu także dom dla emerytowanych duchownych, zaś tradycje se- Minarium duchownego kontynuuje Instytut Teologiczny Uniwersytetu im. J. Komensky’ego w Bratysławie, który rozpoczął tu działalność w 1990/91 r. Pałac biskupi jest także nadal siedzibą biskupa Spišskiego. I choć z pewnością Spišska Kapituła nie pełni już tak istotnej roli we współczesnej Słowacji, jak miało to miejsce przed laty, to jednak pozostaje duchowym centrum tej części kraju i jedyną w swoim rodzaju atrakcją turystyczną.

W SIECI:

* Słowackie Dziedzictwo narodowe 

O autorze:
Historyk. Przewodnik beskidzki. 

Prowadzi firmę turystyczną, organizującą wycieczki po Polsce, Czechach i Słowacji - EmelTur.

Jest autorem publikacji historycznych i przewodników, zwłaszcza dotyczących Suchej Beskidzkiej i regionu babiogórskiego. 

Marcina można spotkać w skansenach i innych perełkach UNESCO, ale czasami włóczy się bez celu po górach.