 |
| Wikipedia |
Tekst : Marcin Leśniakiewicz
Wzgórze, na którym w średniowieczu powstał Spišski Hrad, było zasiedlone już wiele lat wcześniej. Obecność człowieka na tym terenie datuje się od V tysiąclecia przed Chrystusem, przy czym najsilniejszy ruch osadniczy zaznaczył się w okresie I w. przed Chrystusem. – II w. po Chrystusie .
Wówczas istniało tu potężne grodzisko ludu tzw. kultury puchowskiej, na którą znaczny wpływ mieli Celtowie, a dokładniej prawdopodobnie Kotyni Badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia obwałowań, a także śladów budowli kultowej oraz obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że grodzisko to stanowiło już wówczas centrum administracyjne środkowego Spiszu. Funkcję tą przejęło później być może kolejne grodzisko, powstałe nieco później na pobliskim wzgórzu Drevenik.
Wówczas istniało tu potężne grodzisko ludu tzw. kultury puchowskiej, na którą znaczny wpływ mieli Celtowie, a dokładniej prawdopodobnie Kotyni Badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia obwałowań, a także śladów budowli kultowej oraz obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że grodzisko to stanowiło już wówczas centrum administracyjne środkowego Spiszu. Funkcję tą przejęło później być może kolejne grodzisko, powstałe nieco później na pobliskim wzgórzu Drevenik.
Początki budowy średniowiecznego zamku można datować na XI-XII w. W 1. poł. XII w. istniał tu już spory kompleks zamkowy, skupiony wokół potężnej okrągłej wieży. W jego skład wchodziły: cysterna – zbiornik wody wyciosany w skale, budowle mieszkalne i gospo-darcze, zaś całość otaczał mur obronny. Ta pierwotna wieża, która wśród innych ówczesnych budowli tego rodzaju wyróżniała się zarówno rozmiarem, jak i dbałością o detale architekto- niczne, uległa zniszczeniu pod koniec XII w. wskutek ruchów tektonicznych – można mówić o niewielkim trzęsieniu ziemi. Cały kompleks stanowił prawdopodobnie centrum administra-cyjne komitatu Spišskiego w ramach Królestwa Węgierskiego. W 1. poł XIII w. powstała nowa, istniejąca do dzisiaj wieża obronna – donżon, o cechach architektonicznych podobnych do analogicznych konstrukcji w Lombardii, być może dzieło kamieniarskiego warsztatu włoskiego. Obok wieży wzniesiony został na planie prostokąta wspaniały pałac romański o trzech kondygnacjach. Obie te budowle stanowiły odtąd główny element architektury zamku i do dzisiaj pozostają jego symbolami. Ponadto kompleks został w tym czasie umocniony nowym murem.
Burzliwe dzieje Hradu
W 1241 r. Spišski Hrad był oblegany przez Tatarów, którzy jednak nie zdołali go zdo-być. Od tej pory na Węgrzech powstawało znacznie więcej kamiennych zamków. W 1249 r. król Bela IV wystawił dokument, w którym zezwolił Spišskiemu prepozytowi na wybudowanie na terenie Spišskiego Hradu swojego pałacu. Jest to równocześnie najwcześniejsza zachowana pisemna wzmiana o zamku. Powstał wówczas tzw. pałac prepozycki wraz z wieżą wejściową, murem obronnym, romańską kaplicą oraz dziedzińcem – zwanym dzisiaj romańskim podzamczem.
Prepozyt nie rezydował tutaj zbyt długo – jeszcze w XIII w. przeniósł się do pobliskiej Spišskiej Kapituły. Na przełomie XIII i XIV w. Spišski Hrad został poważnie zniszczony podczas walk, jakich był areną, m.in. w wojnie o koronę węgierską pomiędzy Karolem Robertem Andegaweńskim a Wacławem III Czeskim. W poł. XIV w. po zachodniej stronie kompleksu zamkowego powstało nowe przedzamcze – obecny średni dziedziniec, do którego dostępu chronił nowo wzniesiony barbakan oraz fosa.
Dzieje Spišskiego Hradu po raz kolejny związały się ściśle z walkami o tron węgierski w 1. poł. XV w. po śmierci króla Zygmunta Luksemburskiego w 1437 r. Wówczas to po stronie królowej Elżbiety, występującej w imieniu swego syna, Władysława Pogrobowca, przeciwko kiydującemu do korony węgierskiej królowi polskiemu Władysławowi Warneńczy-kowi, wystąpiły wojska pod dowództwem Jana Jiskry z Briysa. W 1443 r. Jiskra zajął Spi- ski Hrad i dokonał jego znaczącej rozbudowy. Wówczas tereny zamkowe zajęły powierzchnię, jaka zachował się do dnia dzisiejszego. Z osobą Jiskry wiąże się powstanie obecnego wielkiego dolnego dziedzińca o maksymalnych wymiarach 285 x 115 m. W jego centralnej części wzniesiono okrągłą, samodzielną budowlę, będącą siedzibą zamkowego garnizonu, wokół której stacjonowało wojsko. Następnie teren dziedzińca otoczono murem z biegnącym po nim szerokim chodnikiem i wzmocnionym dwoma wieżami. Zbudowano także nową bra- Mę, prowadzącą do zamku od strony Spišskiego Podhradia. Gdy niedługo później wojska Jiskry opuściły Spišski Hrad, dolny dziedziniec szybko stracił na znaczeniu i był w przyszłości wykorzystywany właściwie jedynie w celach gospodarczych.
rządy możnowładców
W 1460 r. Spišski Hrad znalazł się ponownie w rękach królewskich, który darował go potężnym możnowładcom węgierskim, żupanom Spišskim, braciom Stefanowi i Emerykowi (Imrichowi) Zapolyom. Spišski Hrad stał się główną rezydencją rodową Zapolyów, a w jego najbliższej okolicy ufundowane zostały nekropolie rodowe (w Spišskim Czwartku i Spišskiej Kapitule). Za czasów Zapolyów stary pałac romański został przebudowany w stylu gotyckim, wzniesiono nową późnogotycką kaplicę pw. św. Elżbiety oraz – wzdłuż zachodnich murów górnego zamku – kompleks pałacowy wraz z ogrodem; podwyższono także wieżę. W ten sposób Spišski Hrad uzyskał kształt późnogotyckiej rezydencji możnowładczej. Urodził się tutaj najsłynniejszy przedstawiciel rodu, Jan Zapolya, ostatni król węgierski spoza dynastii Habsburgów.
Kolejnymi właścicielami Spiskiego Hradu byli od 1531 r.Thurzonowie, kolejny znany i potężny ród, posiadający liczne europejskie koneksje, co uwidoczniło się w kolejnych przebudowach zamku, tym razem w duchu Renesansu. Za Thurzonów zamek nabrał charakteru nowoczesnej twierdzy, m.in. poprzez wykucie otworów strzelniczych i dobudowanie bastionów. W tym okresie zrezygnowano także z wykorzystania starej, romańskiej bramy do górnego zamku, wykuwając nową, wysoko w murze, do której jedyny dostęp prowadził poprzez skomplikowaną drewnianą konstrukcję.
Po wygaśnięciu rodu Thurzonów po mieczu w 1636 r., zamek przeszedł w ręce Csá-kych. W latach 60-tych XVII w. Stefan Csáky przeprowadził kolejną przebudowę górnego zamku, łącząc stojące dotąd oddzielnie pomieszczenia mieszkalne zespołem arkadowych korytarzy, co wiązało się z powstaniem wielu nowych okien i portali. Pomiędzy zamkową kaplicą a wieżą został założony ogród, powstało także kilka innych obiektów, między innymi po- Mieszczenia gospodarcze, których ślady zachowały się do dzisiaj na dolnym dziedzińcu. Główna brama zamkowa została umocniona palisadą złożoną z kamiennych słupów, połączonych drewnianymi balami. W ten sposób Spišski Hrad uzyskał rozkład pomieszczeń i konstrukcji, którego świadectwem są zachowane do dzisiaj ruiny.
Koniec świetności
Mimo prac przeprowadzonych wówczas zamek stopniowo tracił na znaczeniu, zarówno militarnym, jak i mieszkalnym. Rodzina Csákych stopniowo wyprowadzała się do nowo wznoszonych, znacznie wygodniejszych dworów wznoszonych w okolicy (Hodkovce, Bijacovce itp.) i na początku XVIII w. ostatecznie opuściła zamek, choć pozostawała jego właścicielem aż do 1945 r. W 1710 r. Spišski Hrad był po raz ostatni świadkiem walk zbrojnych, kiedy to został zajęty przez wojska cesarskie po kapitulacji opozycyjnych sił Rákoczego. Wkrótce potem po pożarze, jaki wybuchł na jego terenie, pozostał jedynie miejscem stacjonowania niewielkiego garnizonu wojskowego, a gdy w 1780 r. po raz kolejny padł ofiarą ognia, został ostatecznie opuszczony i od tej pory stopnio zamieniał się w romantyczną ruinę, będącą pamiątką po dawnej świetności.
Po II wojnie światowej Spišski Hrad został przejęty przez władze państwowe. W 1961 r. wpisano go na listę Narodowych Pomników Kultury. Od 1970 trwają na jego terenie prace archeologiczne i działania konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie ruin i przystosowanie kompleksu dla ruchu turystycznego.
Burzliwe dzieje Hradu
W 1241 r. Spišski Hrad był oblegany przez Tatarów, którzy jednak nie zdołali go zdo-być. Od tej pory na Węgrzech powstawało znacznie więcej kamiennych zamków. W 1249 r. król Bela IV wystawił dokument, w którym zezwolił Spišskiemu prepozytowi na wybudowanie na terenie Spišskiego Hradu swojego pałacu. Jest to równocześnie najwcześniejsza zachowana pisemna wzmiana o zamku. Powstał wówczas tzw. pałac prepozycki wraz z wieżą wejściową, murem obronnym, romańską kaplicą oraz dziedzińcem – zwanym dzisiaj romańskim podzamczem.
Prepozyt nie rezydował tutaj zbyt długo – jeszcze w XIII w. przeniósł się do pobliskiej Spišskiej Kapituły. Na przełomie XIII i XIV w. Spišski Hrad został poważnie zniszczony podczas walk, jakich był areną, m.in. w wojnie o koronę węgierską pomiędzy Karolem Robertem Andegaweńskim a Wacławem III Czeskim. W poł. XIV w. po zachodniej stronie kompleksu zamkowego powstało nowe przedzamcze – obecny średni dziedziniec, do którego dostępu chronił nowo wzniesiony barbakan oraz fosa.
Dzieje Spišskiego Hradu po raz kolejny związały się ściśle z walkami o tron węgierski w 1. poł. XV w. po śmierci króla Zygmunta Luksemburskiego w 1437 r. Wówczas to po stronie królowej Elżbiety, występującej w imieniu swego syna, Władysława Pogrobowca, przeciwko kiydującemu do korony węgierskiej królowi polskiemu Władysławowi Warneńczy-kowi, wystąpiły wojska pod dowództwem Jana Jiskry z Briysa. W 1443 r. Jiskra zajął Spi- ski Hrad i dokonał jego znaczącej rozbudowy. Wówczas tereny zamkowe zajęły powierzchnię, jaka zachował się do dnia dzisiejszego. Z osobą Jiskry wiąże się powstanie obecnego wielkiego dolnego dziedzińca o maksymalnych wymiarach 285 x 115 m. W jego centralnej części wzniesiono okrągłą, samodzielną budowlę, będącą siedzibą zamkowego garnizonu, wokół której stacjonowało wojsko. Następnie teren dziedzińca otoczono murem z biegnącym po nim szerokim chodnikiem i wzmocnionym dwoma wieżami. Zbudowano także nową bra- Mę, prowadzącą do zamku od strony Spišskiego Podhradia. Gdy niedługo później wojska Jiskry opuściły Spišski Hrad, dolny dziedziniec szybko stracił na znaczeniu i był w przyszłości wykorzystywany właściwie jedynie w celach gospodarczych.
rządy możnowładców
W 1460 r. Spišski Hrad znalazł się ponownie w rękach królewskich, który darował go potężnym możnowładcom węgierskim, żupanom Spišskim, braciom Stefanowi i Emerykowi (Imrichowi) Zapolyom. Spišski Hrad stał się główną rezydencją rodową Zapolyów, a w jego najbliższej okolicy ufundowane zostały nekropolie rodowe (w Spišskim Czwartku i Spišskiej Kapitule). Za czasów Zapolyów stary pałac romański został przebudowany w stylu gotyckim, wzniesiono nową późnogotycką kaplicę pw. św. Elżbiety oraz – wzdłuż zachodnich murów górnego zamku – kompleks pałacowy wraz z ogrodem; podwyższono także wieżę. W ten sposób Spišski Hrad uzyskał kształt późnogotyckiej rezydencji możnowładczej. Urodził się tutaj najsłynniejszy przedstawiciel rodu, Jan Zapolya, ostatni król węgierski spoza dynastii Habsburgów.
Kolejnymi właścicielami Spiskiego Hradu byli od 1531 r.Thurzonowie, kolejny znany i potężny ród, posiadający liczne europejskie koneksje, co uwidoczniło się w kolejnych przebudowach zamku, tym razem w duchu Renesansu. Za Thurzonów zamek nabrał charakteru nowoczesnej twierdzy, m.in. poprzez wykucie otworów strzelniczych i dobudowanie bastionów. W tym okresie zrezygnowano także z wykorzystania starej, romańskiej bramy do górnego zamku, wykuwając nową, wysoko w murze, do której jedyny dostęp prowadził poprzez skomplikowaną drewnianą konstrukcję.
Po wygaśnięciu rodu Thurzonów po mieczu w 1636 r., zamek przeszedł w ręce Csá-kych. W latach 60-tych XVII w. Stefan Csáky przeprowadził kolejną przebudowę górnego zamku, łącząc stojące dotąd oddzielnie pomieszczenia mieszkalne zespołem arkadowych korytarzy, co wiązało się z powstaniem wielu nowych okien i portali. Pomiędzy zamkową kaplicą a wieżą został założony ogród, powstało także kilka innych obiektów, między innymi po- Mieszczenia gospodarcze, których ślady zachowały się do dzisiaj na dolnym dziedzińcu. Główna brama zamkowa została umocniona palisadą złożoną z kamiennych słupów, połączonych drewnianymi balami. W ten sposób Spišski Hrad uzyskał rozkład pomieszczeń i konstrukcji, którego świadectwem są zachowane do dzisiaj ruiny.
Koniec świetności
Mimo prac przeprowadzonych wówczas zamek stopniowo tracił na znaczeniu, zarówno militarnym, jak i mieszkalnym. Rodzina Csákych stopniowo wyprowadzała się do nowo wznoszonych, znacznie wygodniejszych dworów wznoszonych w okolicy (Hodkovce, Bijacovce itp.) i na początku XVIII w. ostatecznie opuściła zamek, choć pozostawała jego właścicielem aż do 1945 r. W 1710 r. Spišski Hrad był po raz ostatni świadkiem walk zbrojnych, kiedy to został zajęty przez wojska cesarskie po kapitulacji opozycyjnych sił Rákoczego. Wkrótce potem po pożarze, jaki wybuchł na jego terenie, pozostał jedynie miejscem stacjonowania niewielkiego garnizonu wojskowego, a gdy w 1780 r. po raz kolejny padł ofiarą ognia, został ostatecznie opuszczony i od tej pory stopnio zamieniał się w romantyczną ruinę, będącą pamiątką po dawnej świetności.
Po II wojnie światowej Spišski Hrad został przejęty przez władze państwowe. W 1961 r. wpisano go na listę Narodowych Pomników Kultury. Od 1970 trwają na jego terenie prace archeologiczne i działania konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie ruin i przystosowanie kompleksu dla ruchu turystycznego.
Spiski Hrad - przewodnik
Z placu postojowego wspinamy się dość stromą drogą w kierunku zamku zataczając łuk i mijając umocnienia dawnej bramy głównej w postaci charakterystycznych słupów, które w przeszłości połączone ze sobą drewnianymi belkami tworzyły pierwszą linię obrony warowni. Po chwili docieramy do wieży z gotycką bramą z XV w. Niegdyś chroniła ją znajdująca się przed nią zapadnia, a także spuszczana z góry krata oraz most zwodzony. Znajduje się tutaj punkt sprzedaży biletów wstępu na teren Spiskiego Hradu. Przekroczywszy bramę wchodzimy na środkowy dziedziniec. Znajdowały się tutaj m.in. spichlerze i mieszkania zamkowej załogi, gdzie dzisiaj mieszczą się m.in. sklepik z pamiątkami, bufet i sanitariaty.
Stroma, ubezpieczona łańcuchem dróżka (ślisko! uwaga zwłaszcza po opadach deszczu) prowadzi stąd na prawo od głównej bramy w górę i wyprowadza przez kolejną bramę na teren romańskiego podzamcza. Można tu dostrzec pozostałości pałacu prepozyta spiskiego, ukryte wśród roślinności porastającej podłoże, a po prawej stronie – niewielką jaskinię; kiedyś w tej okolicy znajdował się także młyn zamkowy. Idziemy nadal w prawo w górę, w kierunku widocznej bramy romańskiej, prowadzącej do górnego zamku. Po jej przekroczeniu kierujemy się w lewo, a następnie po schodkach w górę. Miejsce, w którym obecnie się znajdujemy, zajmowały niegdyś gotyckie i renesansowe pomieszczenia mieszkalne właścicieli zamku i ich najbliższego otoczenia. Przypominają o tym fragmentarycznie zachowane tu i ówdzie ozdobne portale i okna. Dziś roztaczają się stąd w lewo piękne i rozległe widoki na okolice zamku zaś po prawej mijamy kolejno kilka charakterystycznych obiektów kompleksu zamkowego: potężną wieżę – donjon z poł. XIII w., obok której można zauważyć prostokątną jamę, służącą prawdopodobnie jako lodownia lub cysterna na wodę, dalej wyraźne koliste wgłębienie, stanowiące pozostałość po pierwotnej wieży z XI-XII w., która uległa zniszczeniu na skutek ruchów tektonicznych i wreszcie gładki mur XV- wiecznej kaplicy zamkowej.
Jesteśmy u celu...
W ten sposób zbliżamy się do najcenniejszej części zespołu zamkowego, jakim jest trzypiętrowy pałac romański, przebudowany w stylu gotyckim w XV-XVI w. z pięknymi detalami architektonicznymi, jak np. kolumny i głowice pałacowych okien, dzieło XIII- wiecznych włoskich kamieniarzy. Pozostałości pałacu można oglądać tylko z zewnątrz, czeka on zresztą wciąż na większe prace renowacyjne. Powracamy tą samą drogą. Gdy zamiast po schodkach skierujemy się na wprost, pod arkady (po lewej sklepik z pamiątkami i wydawnictwami o Spiskim Hradzie) znajdziemy się w salach wystawowych, gdzie można obejrzeć niewielką, niezbyt ciekawą ekspozycję, prezentującą znaleziska archeologiczne z obszaru zamku oraz dawne uzbrojenie. Nieco dalej znajdują się sale, w których eksponowane są wystawy czasowe, a po prawej dawna zamkowa kaplica.
Na prawo od ekspozycji w arkadach prowadzą schodki, którymi dostaniemy się na pierwsze piętro wieży zamkowej. Po pokonaniu kolejnych czterech kondygnacji docieramy na jej szczyt, skąd rozpościera się wspaniała panorama. W kierunku zachodnim widzimy Spiskie Podhradie u stóp wzgórza zamkowego, a nieco wyżej Spiską Kapitułę z katedrą św. Marcina. Na horyzoncie przepięknie prezentuje się łańcuch Tatr. Północną i wschodnią część panoramy wypełniają łagodnie wzniesienia Wzgórz Lewockich. Na południowym wschodnie wyraźnie widzimy wieżę kościoła we wsi Žehra, a bliżej skalisty grzebień Drevenika. Na południowym wschodzie majaczą w oddali wzniesienia Małej i Wielkiej Fatry.
tam i z powrotem...
Zwiedziwszy górny zamek powracamy na środkowy dziedziniec. Gdy teraz skierujemy się na prawo (patrząc od strony górnego zamku) i przejdziemy przez bramę, oczom naszym ukaże się potężny dolny dziedziniec, powstały w połowie XV w. za czasów Jana Jiskry. Wcześniej w miejscu, gdzie stoimy, tuż za bramą znajdował się XIV- wieczny barbakan, strzegący zamkowych murów od zachodu. W centralnej części dziedzińca widać pozostałości fundamentów okrągłej budowli – była to wieża mieszkalna wzniesiona po 1442 r. przez Jiskrę, otoczona pierwotnie fosą i drewnianą palisadą. Przed nią, nieco po lewej stronie, zauważymy ślady po prastarej budowli ludu tzw. kultury puchowskiej (prawdopodobnie Koty- nów), którzy mieli tutaj swoje grodzisko.
Obiekt ten prawdopodobnie służył celom kultowym. Wreszcie po prawej stronie, wzdłuż muru, widać fundamenty zabudowań gospodarczych, wzniesionych w XVII w. Dolny dziedziniec jest wolno dostępny, warto zwłaszcza przespacerować się po otaczającym go murze, z którego roztaczają się wspaniałe widoki na okolice (Spiskie Podhradie ze Spiską Kapitułą, skaliste wzgórze Drevenik) oraz górny zamek, którego białe mury idealnie współgrają z trawertynowym podłożem, sprawiając wrażenie, że warownia wyrasta wprost ze skały. W dolnej części dziedzińca zachowały się dwie wieże obronne wpisane w mur, a pomiędzy nimi dolna brama do zamku.
W sieci
* Słowackie Dziedzictwo narodowe
O autorze:
Historyk. Przewodnik beskidzki.
O autorze:
Historyk. Przewodnik beskidzki.
Prowadzi firmę turystyczną, organizującą wycieczki po Polsce, Czechach i Słowacji - EmelTur.
Jest autorem publikacji historycznych i przewodników, zwłaszcza dotyczących Suchej Beskidzkiej i regionu babiogórskiego.
Marcina można spotkać w skansenach i innych perełkach UNESCO, ale czasami włóczy się bez celu po górach.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz