Krasne- gmina z historią

źródło: www.krasne.pl

Krasne było gniazdem rodowym mazowieckiej gałęzi rodziny Krasińskich. Nie zachowały się żadne wiadomości o najstarszych  dziejach tego założenia. Prawdopodobnie w XVII w. znajdował się tu drewniany dwór, otoczony parkiem.

Pierwsze zachowane informacje o rezydencji mówią o tym, że na przełomie XVIII/XIX w. wybudowano w Krasnem, nie zachowany dziś, budynek zajazdu w stylu klasycystycznym. Z tego samego okresu pochodzi istniejąca do dziś, wybudowana na południowo- wschodnim skraju parku murowana, parterowa oficyna. Została zbudowana na planie prostokąta, przykryta dachem naczółkowym, poprzedzona gankiem na osi.

Następne informacje o rezydencji Krasińskich pochodzą z 1 połowy XIX w., kiedy to ówczesny właściciel Krasnego August Krasiński wzniósł tu koszary dla dworskiej służby zbrojnej (rozebrane w latach 60. XX w.). Usytuowane one były przy drodze prowadzącej do rezydencji, naprzeciw kościoła. 

Prawdopodobnie z tego samego okresu pochodzi istniejący dziś budynek spichlerza, wzniesiony na południe od pałacu. Ani dokładna data jego wybudowania, ani autor projektu nie są  znani. Długi, jedenastoosiowy budynek zbudowany został na planie wydłużonego prostokąta, bryła prosta, dwukondygnacyjna nakryta została czterospadowym dachem półszczytowym. Fasada i elewacja tylna ożywione zostały jedynie nieznacznie wystającym z lica ściany ryzalitem środkowym, w którym znajdują się odrzwia główne oraz ozdobnie zgrupowane okna w pierwszej i drugiej kondygnacji.

Detal architektoniczny zastosowano tutaj bardzo oszczędnie. Jedynie odrzwia wejściowe zostały umieszczone w obramieniu składającym się z uproszczonych kolumn wspierających profilowaną archiwoltę. Wszystkie okna mają różny kształt w poszczególnych kondygnacjach (w pierwszej zamknięte łukiem półkolistym, w drugiej odcinkowym, zaś okna poddasza mają kształt prostokątny). Konstrukcja wnętrz spichlerza jest całkowicie drewniana. Stropy każdej kondygnacji zostały wsparte na podciągach podpartych 16 słupami. Budynek spichlerza o prostej, niezwykle proporcjonalnej bryle, ze skromnie zastosowanym detalem można zaliczyć do funkcjonalnego nurtu w architekturze XIX w.

Najistotniejsze znaczenie w dziejach zespołu w Krasnem miała 2. połowa XIX w., kiedy objął go syn Augusta i Joanny z Krasińskich, hrabia Ludwik ożeniony w 1860 r. z Elżbietą z Branickich, wdową po Zygmuncie Krasińskim. Ufundował on tu nowe założenie pałacowo-parkowe oraz przyczynił się do największego rozkwitu tej miejscowości. Przekształcił zaniedbane rodowe gniazdo w nowoczesny i przodujący w skali kraju majątek ziemski oraz stworzył tu główną rezydencję, której program był bogaty. Założenie miało łączyć szereg różnorodnych funkcji. Zgodnie z ideałem architektury tego czasu siedziba wiejska miała być ośrodkiem życia rodzinnego, centrum administracyjnym a także miejscem reprezentacyjnym. Dlatego też w rezydencji powstało szereg budynków pełniących różnorodny charakter: mieszkalny, reprezentacyjny czy gospodarczy. Założenie miało składać się z pałacu usytuowanego w rozległym parku, otoczonego murowanym ogrodzeniem z bramą wjazdową  i neogotycką wieżą przybraną oraz położonym na skrajach tego parku zespołem budynków gospodarczych.

Prawdopodobnie jako pierwszy budynek tego założenia powstała tzw. Biała Stajnia. Zapewne pochodzi ona z lat 1857-1858, gdyż zachowała się informacja, że właśnie w tym czasie Ludwik Krasiński założył słynną stajnię "Dobrogost". Autor tego nieistniejącego dziś budynku jest nieznany. Zachowana fotografia z 1870 r. pokazuje duży budynek gospodarczy, o bryle regularnej i symetrycznej, z wystrojem opracowanym na wzór neorenesansowych, okazałych pałaców.

Obiekt odzwierciedlał raczej tendencje reprezentacyjne, niż funkcje, które pełnił. Przeznaczenie budynku możemy jedynie odgadnąć po umieszczonych wysoko, w sposób charakterystyczny dla budynków stajennych prostokątnych otworach okiennych, czy dominujących, zwieńczonych łukiem odcinkowych drzwiach wejściowych. Porównując go pod względem skali z innymi budynkami stajennymi tego okresu nie można znaleźć analogii. Można to wytłumaczyć tylko tym, że Ludwik Krasiński przywiązywał ogromną rolę do hodowli koni, a jego słynna stajnia "Dobrogost" była chlubą i największą pasją hrabiego.

Jako następny obiekt założenia powstał pałac. Już na początku 1860 r. hrabia Ludwik zamówił u Zygmunta Rospendowskiego projekt pałacu wraz z budynkami gospodarczymi. Twórca pałacu w Krasnem Zygmunt Rospendowski już wcześniej w latach 1857-1860 pracował dla Elizy z Branickich Krasińskiej przy projekcie i realizacji pałacu w Ursynowie. Być może właśnie ona była inicjatorką zatrudnienia go przy budowie rezydencji Krasińskiego.

Rysunki pałacu przedstawione na 7 tablicach (każda podpisana przez architekta) były już gotowe 15 czerwca 1860 r. Budowę pałacu rozpoczęto jeszcze w 1860 r. a na początku 1862 r. trwały prace wykończeniowe. Z 12 stycznia tego roku pochodzą projekty weri przy tym pałacu (przy elewacji frontowej i tylnej) wykonane w Krasnem przez Adolfa Schimmelpfenniga. Pozostaje w dalszym ciągu niewyjaśnione, jaki był jego udział przy budowie rezydencji w Krasnem. Czy Schimmelpfennig miał tylko nadzór nad budową pałacu prowadzoną wg projektu Zygmunta Rospendowskiego, czy też wykańczał budynek według swoich pomysłów.

Wygląd pałacu w Krasnem możemy odtworzyć na podstawie zachowanych projektów Zygmunta Rospendowskiego oraz fotografii z 1870 r. istniejącego już budynku. Pałac był budynkiem murowanym, otynkowanym i podpiwniczonym. Został założony na planie silnie wydłużonego prostokąta z nieznacznie wystającymi od strony elewacji frontowej i ogrodowej ryzalitami środkowymi oraz silnie wystającymi ryzalitami skrajnymi. Wszystkie ryzality różnej wielkości. Asymetryczna bryła pałacu składała się z kilku członów o zróżnicowanej wysokości. Dwukondygnacjowy ryzalit środkowy został poprzedzony w elewacji frontowej gankiem. Do części ryzalitowej przylegały z dwóch stron skrzydła (z prawej strony jednokondygnacjowe, a z lewej dwukondygnacjowe). Z kolei do każdego z tych skrzydeł przylegały po 2 ryzality boczne (dwukondygnacjowe, z wyjątkiem trzykondygnacjowego ryzalitu bocznego od strony ogrodowej). Wszystkie partie budynku zostały przykryte osobnymi, niskimi dachami, co powiększało wrażenie rozczłonkowanej bryły. Oszczędne zastosowanie detalu skupiło się w budynku na delikatnym obramieniu okien oraz półkolistych wnękach z rzeźbami. Jedynie ryzalit środkowy otrzymał bogatszą dekorację (kolumny ganku oraz ozdobne łuki zamykające trzy okna drugiego piętra). Nad nimi, na osi środkowej tego ryzalitu znajdował się kartusz herbowy a na elewacjach ryzalitów pierwszego piętra elewacji frontowej i ogrodowej umieszczono w niszach popiersia słynnych Polaków.

Wnętrze pałacu rozplanowano bardzo racjonalnie. Pomieszczenia reprezentacyjne umieszczono na parterze w części centralnej (sień, jadalnia, salon, pokój bawialny). W skrzydle prawym pomieszczenia związane z administracją majątku (kancelaria, kasa oraz pokój rządcy), zaś pokoje mieszkalne w lewym skrzydle i prawym ryzalicie od strony elewacji ogrodowej.

Pod względem stylowym pałac w Krasnem należał do popularnego w architekturze 2. połowy XIX w. stylu nawiązującego do nieregularnej willi włoskiej. Takie cechy pałacu jak asymetryczna bryła składająca się z zestawionych ze sobą prostokątnych, o różnej wysokości członów, nakrytych dwuspadowym dachem o szerokich okapach, są  typowe dla tego nurtu w architekturze. Także oszczędnie stosowany detal jest charakterystyczny dla budowli w stylu willi włoskiej. zaś popularne w tym typie architektury połączenie elementów murowanych z drewnianymi znalazło tutaj zastosowanie w drewnianych elementach weri.

Obok pałacu Rospendowskiego zaprojektował także 2 drewniane budynki gospodarcze, które zrealizowano zapewne także około 1862 r. Jeden z nich miał pełnić funkcję mieszkania dla służby, zaś drugi był pomieszczeniem mającym mieścić kuchnię, pralnię i spiżarnię. wygląd tego nieistniejącego już dziś budynku możemy odtworzyć na podstawie projektów Zygmunta Rospendowskiego oraz zdjęcia z 1870 r. pokazującego elewację ogrodową pałacu stojący obok wymieniony wyżej dom dla służby. Wydaje się, że budynek ten o rozczłonkowanej bryle, niskim rozłożystym dachu z charakterystyczną dekoracją z wycinanych w desce elementów można zaliczyć do nurtu architektury naśladującego typ drewnianej willi szwajcarskiej.

Po zakończeniu robót budowlanych związanych z pałacem Ludwik Krasiński zajął się przekształcaniem parku. Jedyna zachowana o nim wzmianka została napisana w 1895 r. Jej autor pisze, że "park jest urządzony w stylu francuskim i nie posiada starodrzewia". Na podstawie tej informacji możemy wnioskować, że został założony niedługo przed 1895 r.

Także z inicjatywy Ludwika rozległy park został otoczony murem z bramą wjazdową, przez którą  drogą zataczając łuk wiodła do pałacu. Zapewne w latach 1870-1890 Ludwik Krasiński wznosi następny obiekt założenia, którym jest neogotycka wieża usytuowana przy bramie wjazdowej. Przedstawiony tu obiekt został wymurowany z cegły (nie tynkowany) i ozdobiony białym detalem. Wieża została założona na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Pierwotnie była trójkondygnacyjna z dwukondygnacyjną przybudówką, zwieńczoną krenelażem. Na narożniku południowo-zachodnim w górze znajdowała się ozdobna wieżyczka wyprowadzona powyżej krenelażu wieży. Przybudówka przylegająca do wieży, założona została na planie prostokąta, została przykryta dwuspadowym dachem o kalenicy prostopadłej do ściany wieży.

Architektem projektującym neogotycką wieżę w Krasnem był zapewne Wincenty Rakiewicz. Informacja ta wydaje się wysoce prawdopodobna wziąwszy pod uwagę, że architekt wielokrotnie pracował dla Krasińskich a od 1867 r. był b budowniczym hrabiego Ludwika. Jest także poświadczone źródłowo, że w latach zbliżonych do czasu, w którym powstała wieża przebywał w Krasnem (remont kościoła parafialnego w latach 1870-1883 r.( lub jego najbliższym sąsiedztwie (budowa kościoła w Opinogórze w latach 1874-1877). 

W tym czasie styl neogotycki uważany był za szczególnie właściwy dla budowli w posiadłościach wiejskich. Formy architektury neogotyckiej najpełniej wyrażały ideę izolacji, kojarzyły się z pojęciem obronności czy niedostępności dla postronnych. Charakter "obronny" budynku w Krasnem został podkreślony przez usytuowanie go przy bramie wjazdowej. W świadomości współczesnych budowle w tym stylu miały kojarzyć się ze średniowieczną, rycerską genealogią rezydencji właściciela. Nawrót do architektury wiążącej się z dawnymi dziejami wynikał z osobistych rodowych ambicji inwestora. Wydaje się, że taką treść ideową wyrażała wieża w Krasnem, a jej średniowieczna szata zewnętrzna miała podkreślić starożytną metrykę rodu Ludwika Krasińskiego. Krasińskiego rezydencji wieża miała jednocześnie pełnić funkcję pawilonu parkowego. Umieszczenie tarasu widokowego na jej szczycie sugeruje, że miała ona być także punktem widokowym, skąd można było oglądać malownicza okolicę Krasnego. Funkcję taką dla budowli w stylu neogotyckim stosowano chętnie już wcześniej, w 1. połowie XIX w., w parkach krajobrazowych prywatnych rezydencji.

W tym samym czasie z inicjatywy Ludwika Krasińskiego zbudowano w pobliżu neogotyckiej wieży budynek mieszkalny dla służby dworskiej. Obiekt ten był na pewno zbudowany przed 1895 r., gdyż widać go na zdjęciu z tego samego roku pokazującym wieżę, zaś wygląd istniejącego dziś budynku nie wskazuje, że mógłby on powstać dużo wcześniej. Jest to obiekt murowany z cegły, zbudowany na planie prostokąta, dwutraktowy. Bryła budynku zwarta, dwukondygnacjowa, z użytkowym poddaszem, została przykryta dwuspadowym dachem, pokrytym dachówką. Charakterystyczną cechą obiektu były ozdobne elementy konstrukcyjne łączące skrajne elementy szczytowe, które zostały usunięte podczas  ostatniego remontu w 1981 r. 

W skład założenia w Krasnem wchodziło szereg innych budynków gospodarczych. Zabudowa gospodarcza składała się z kilku grup obiektów. Główne podwórze gospodarcze z dominującym budynkiem spichlerza położone było na południe pałacu. W skład tej grupy wchodziły m.in. budynek bukaciarni oraz budynek mieszczący dziś pomieszczenia administracyjne i warsztaty.

Na wschód od pałacu usytuowano inną grupę z okazałym budynkiem tzw. Białej Stajni, otoczonej kilkoma drewnianymi budynkami, m.in. ujeżdżalnią, drobiarnią i drewnianą chałupą.

Następną grupę stanowi zespół usytuowany na południowy-zachód od pałacu, przy drodze prowadzącej do głównego podwórza gospodarczego, gospodarczego składający się z 3 obór.

Prawdopodobnie w skład zabudowy gospodarczej wchodziło także szereg innych obiektów, czego dowodem mogą być niezidentyfikowane budynki gospodarcze występujące na zdjęciach pokazujących majątek Ludwika Krasińskiego w 1870 r. Na podstawie informacji z literatury wiemy, że był tu także duży budynek owczarni, usytuowany na zachód, przy drodze prowadzącej do pałacu.

Biorąc pod uwagę liczebność tych budynków, wielkość poszczególnych obiektów (niektóre z nich przewyższały znacznie pałac) a także znaczny obszar, który zajmowały, można powiedzieć o dużej skali zabudowy gospodarczej. Wielkość tej zabudowy w stosunku do rezydencji mieszkalnej odzwierciedlała dążenie Ludwika Krasińskiego, aby Krasne było przede wszystkim wzorowym i przodującym w skali Kraju majątkiem ziemskim. 

Rozmieszczenie budynków gospodarczych wskazuje, że w ich rozplanowaniu kierowano się charakterystyczną dla XIX w. zasadą polegającą na oddzieleniu budynków pomocniczych od pałacu.

Budynki gospodarcze zostały odizolowane od pałacu grupami parkowej zieleni, wysokim murem ogrodzenia i drogą, która biegła wzdłuż ogrodzenia i zataczając łuk prowadziła do głównego podwórza gospodarczego. Idea odseparowania rezydencji mieszkalnej od zespołu obiektów gospodarczych została pokreślona przez wybudowanie obok siebie dwóch oddzielnych bram, z których jedna wiodła przez park do pałacu, zaś druga prowadziła do podwórza gospodarczego. Całkowite i konsekwentne przeprowadzenie koncepcji odseparowania pomieszczeń reprezentacyjnych od gospodarczych zostało tutaj zakłócone przez istnienie wcześniejszych obiektów gospodarczych, jak np. znajdujący się na wschodnich krańcach parku budynek oficyny pochodzący z przełomu XVIII/XIX w.

Usytuowanie poszczególnych budynków tego zespołu nie wskazuje, aby kierowano się jakąś koncepcją kompozycyjną. Wydaje się, że w większości przypadków obiekty budowane były w wolnych miejscach w zależności od aktualnych potrzeb. W zespole gospodarczym w Krasnem nie widać innej powszechnej w XIX w. tendencji do ujednolicenia wyglądu tej zabudowy przez zastosowanie jednakowego wystroju zewnętrznego poszczególnych obiektów. Budowle gospodarcze w Krasnem reprezentują różne cechy stylowe architektury XIX w.

Po śmierci hrabiego Ludwika w 1895 r. Nastąpił stopniowy upadek posiadłości. Krasne odziedziczyła jego córka Maria Ludwika, która w 1901 r. wychodzi za mąż za Adama Czartoryskiego.