przedruk z sokolka.pl
Wiatraki stanowiły charakterystyczną grupę budownictwa drewnianego w Polsce. Budynki te wyodrębniały się na tle innych budowli drewnianych tym, że posiadały specjalną konstrukcję opartą na szkielecie drewnianym, a niektóre części były obracane i ruchome. Ta unikalna w budownictwie konstrukcja spowodowała utworzenie nowego kształtu architektonicznego jakim był wiatrak, co stanowiło o specjalnym jego wyrazie w krajobrazie wsi.
Rozważania nad konstrukcją młynów wietrznych dotyczą wyłącznie zagadnień budowlanych, architektonicznych oraz szczególnej analizy urządzeń mechanizmów wiatraka. Zagadnieniem dość ważnym związanym z budownictwem była lokalizacja budowy oraz jego funkcji gospodarczych w różnych okresach. Należy wspomnieć że sztuka ciesielska w młynach wietrznych osiągnęła poziom kunsztu, jakiego nie można spotkać z żadnych innych obiektach tego typu.
Obecnie większość obiektów tego budownictwa istnieje w mniej lub bardziej zaawansowanej ruinie i tylko nieliczne urozmaicają krajobraz polskiej wsi.
Rozwój młynarstwa rozpoczyna się od chwili gdy po raz pierwszy człowiek dokonał pewnego odkrycia, że rozcierając kamieniem ziarna roślin zbożowych otrzymać można miazgę o wiele bardziej nadającą się do gotowania niż samo ziarno. Bardzo ważnym osiągnięciem w tej dziedzinie było wynalezienie żaren.
W żarnach można było roztłukiwać lub rozgniatać ziarno, otrzymując z niego gruby produkt zwany śrutem. W miarę udoskonaleń poruszane były ręcznie a później przez grupę ludzi, a następnie wykorzystywano siłę zwierząt, wiatru i wody. Z tych też powodów żarna przekształcono w kamienie młyńskie, które dawały jakościowo lepszy produkt i były bardziej wydajne.
Młyny wodne i wietrzne (wiatraki) pojawiły się około XII w. W tym też okresie dominującą rolę dla przetwórstwa spożywczego odgrywały wiatraki. Rozwój młynarstwa łączył się z wprowadzeniem maszyn parowych, które stopniowo zaczęły wypierać wiatraki oraz młyny wodne i "zwierzęce". W miarę szybkiego rozwoju postępu technicznego do młynów wprowadzono silniki spalinowe i elektryczne. Młyny wodne i wiatraki były uzależnione od warunków metorologicznych toteż ich możliwości były ograniczone.
Największy rozwój młynów motorowych i elektrycznych z wyposażeniem ich w najnowocześniejsze zespoły i urządzenia pomocnicze nastąpił po II wojnie światowej i całkowicie zahamował rozwój wiatraków i młynów wodnych. Młynarze posiadali wysoką i fachową wiedzę, która przechodziła z ojca na syna. Jak wykazały badania młynarze byli inicjatorami postępu rolniczego i hodowlanego.
W życiu dawnej wsi młyn odgrywał nadzwyczaj ważną rolę. Często były to jedyne zakłady przemysłowe w których spotykali się mieszkańcy wsi. Według opinii wiejskiej młynarze z wiatraków znali specjalne zaklęcia, za pomocą których potrafili odpowiednio pokierować wiatrem, aby w odpowiedni sposób poruszał ich śmigi.
W latach 1930-1945 nastąpił znaczny wzrost wiatraków na terenie Malawicz i Zaśpicz oraz przyległych miejscowości. Prawdopodobnie związane to było ze wzrostem zapotrzebowania na mąkę do zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych coraz liczniejszej ludności wsi. Innym czynnikiem była możliwość kupna taniego materiału budowlanego jakim było drewno. Wiatraki budowano z bali i desek, kryto zaś gontem lub deskami.
Teren urozmaicony licznymi pagórkami stwarzał dogodne warunki do ich lokalizacji w miejscowości Malawicze i Zaśpicze oraz ich bardzo szybką budowę. W ciągu jednego roku powstawały w tych miejscowościach aż 3 nowe wiatraki. Stawiano je zawsze na wzniesieniach tak aby przestrzeń była otwarta, co stwarzało bardziej równomierną pracę wiatraka. Rozmiary ich były różne w zależności od możliwości i potrzeb właścicieli. Dość często budowano je na rzucie prostokąta o długości 5-8 m i szerokości 4-6 m. Wysokość kondygnacji wynosiła od 2 do 3 m. Budowane wiatraki w tym rejonie nie różniły się sylwetką od spotykanych powszechnie koźlaków, to jednak posiadały ciekawe rozwiązania konstrukcyjne jak "kozioł" czy "ślizgi". Kozioł w wiatraku składał się z fundamentu wykonanego z kamienia dzikiego na zaprawie wapienno-cementowej. Górna powierzchnia fundamentu zakończona była podkładem usztywniającym w których włożony jest pierścień ślizgowy. Tak wykonany kozioł stanowi konstrukcję bardziej statyczną i trwałą. Kozioł wykonany z kamieni miał możliwość dłuższego przetrwania niż drewniany., nie wymagał też częstej konserwacji i napraw. Ze względu na swą wytrzymałość konstrukcja mogła być podnoszona (podwyższana) na dość znaczną wysokość. Pozostałe elementy konstrukcji były typowe dla koźlaków. Przez to część produkcyjna znajdowała się nieco wyżej, a boczne ściany z desek nie dochodziły do samej ziemi, co umożliwiało manewrowanie konstrukcji.
Część napędową wiatraka stanowiły cztery śmigi osadzone w głowicy wału wykonanego z grubego pnia drzewa sosnowego. Część produkcyjna składała się z dwóch kondygnacji, w górnej znajdował się kamień zaś dolna posiadała urządzenia oczyszczające i jej wysokość wynosiła od 2,5 do 3 m. W zależności od kierunku wiatru mógł być ustawiany za pomocą dyszla i kołowrotu, a jako słupki kotwiące używane były kamienie o odpowiednio wydłużonym kształcie.
Ziemia Sokólska, to kraina położona na wschodnich rubieżach Polski o krajobrazie urozmaiconym licznymi przydrożnymi kapliczkami i krzyżami. Tatarskie osady, drewniane meczety, największy w Polsce muzułmański cmentarz dają nam niepowtarzalność w skali kraju. Od wieków mieszały się tu wpływy wielu kultur i obyczajowości. Obok rzymskokatolickich Polaków mieszkają tu prawosławni, Białorusini i Tatarzy. Obok siebie stoją kościoły, piękne cerkwie i meczety.
Jednak nie tylko owa specyficzna mieszanka przeplatających się kultur, obyczajów i religii sprawia, że jest to region wyjątkowy. Mało kto wie, że jest to również miejsce występowania unikatowych w skali całego kraju drewnianych wiatraków, których konstrukcja opiera się na kamiennym kopcu. Tak zbudowane wiatraki występują w Polsce na bardzo ograniczonym obszarze (w trójkącie między Sokółką, Kuźnicą Białostocką i Krynkami), dlatego wydzielone zostały w osobną grupę i nazwane wiatrakami "sokólskimi".
Co sprawiło, że malowniczo wyglądające urządzenia przemysłowe wykorzystywane do przemiału zboża na mąkę i kaszę, stały się powszechnym elementem krajobrazu kulturowego sokólskiej wsi?
Po pierwsze jest to obszar równinny, urozmaicony licznymi wzniesieniami i pagórkami, będącymi wręcz wymarzonym miejscem na ustawienie budynku młyna, wykorzystującego siłę wiatru do napędu całego mechanizmu ulokowanego w swoim wnętrzu. Po drugie, z racji położenia w dziale wodnym Wisły i Niemna, jest to teren niemal zupełnie pozbawiony sieci rzecznej, co uniemożliwiło budowę na tym obszarze młynów wodnych, stanowiących największą konkurencję dla wiatraków. Do tego był to obszar niemal bezleśny, którego największe połacie pokrywały grunty orne, zajęte pod uprawę zbóż. Ponadto duża gęstość zaludnienia oraz gęste osadnictwo powodowały, że w czasach popularności i użyteczności wiatraków zapotrzebowanie na mąkę przez nie produkowana było wysokie. Wszystkie te czynniki sprawiły, że Sokólszczyzna była wręcz idealnym miejscem do budowania urządzeń mielących, które wykorzystywały energię wiatrową.
Wiatraki z racji swej ciekawej architektury nie tylko urozmaicają krajobraz, lecz także dodają sokólskiej wsi niepowtarzalnego uroku. Jednak nie będąc od blisko pięćdziesięciu lat wykorzystywane do przemiału zboża, stopniowo niszczeją. Mało kto interesuje się ich losem, mimo iż są przykładami zabytków techniki. Zdewastowane, pozbawione opieki budynki wiatraków coraz szybciej znikają, a wraz z nimi w niepamięć odchodzi część naszej polskiej tradycji. Jeszcze przed dziesięcioma laty na terenie Sokólszczyzny istniało 11 wiatraków. Dziś zachowało się tylko 6, a ich na ogół zły stan techniczny napawa obawą, ze w ciągu kilku najbliższych lat te unikatowe obiekty na zawsze znikną z krajobrazu sokólskiej wsi.
W Malawiczach Górnych znajduje się wiatrak "sokólski" ze wszystkimi czterema skrzydłami i niemal kompletnym wewnętrznym mechanizmem. Właśnie na jego przykładzie można najlepiej prześledzić specyficzną konstrukcję wiatraków "sokólskich". Składają się na nią dwa zespoły: nieruchoma podstawa i cześć obrotowa.
Zespół nieruchomy to charakterystyczny dla wiatraków "sokolskich" kopiec z kamieni polnych spojonych cementowo-kamienną zaprawą murarską. Na górnej płaszczyźnie kopca zamocowany jest, za pomocą podwójnego krzyżaka, dwuwarstwowy pierścień- łożysko obrotowe. W osi kopca tkwi wmurowany pionowy słup zwany sztembrem, wokół którego obraca się wiatrak. Sięga on drugiej kondygnacji wiatraka i tworzy podporę belki mącznej. Podstawę zespołu obrotowego wiatraka stanowią cztery krzyżowo ułożone belki izbicowe zwane pojazdami. Ślizgają, się one po kolistej szynie nieruchomego pierścienia przymocowanego do kopca, co umożliwia ustawianie wiatraka odpowiednio do kierunku wiatru za pomocą dyszla umocowanego pomiędzy belkami izbicowymi oraz liny i kołowrotu.
Na końcach belek izbicowych opiera się konstrukcja ścian bocznych wiatraka, wraz z przesuwaniem się belek po łożysku obraca się zatem cały wiatrak. Na wysokości stropu górnej kondygnacji elementem nośnym jest belka mączna, połączona ze sztembrem za pomocą kołowego czopa tworzącego górne łożysko obrotowe tej budowli.
Wiatraki "sokolskie" poza oryginalnością konstrukcji odznaczały się nowoczesnością, rozwiązań technicznych, miały np. podwieszone przesiewacze mąki, windy do pionowego transportu zboża oraz mechanizmy regulowania położenia górnego kamienia młyńskiego w zależności od prędkości obrotu skrzydeł. Większość mechanicznych elementów wyposażenia jest z dużą precyzja wykonana z drewna.
Typy wiatraków
Wiatraki typu kozłowego, tzw. "koźlaki", które pojawiły się jako pierwsze na naszych ziemiach. Jest to typ budynku całkowicie drewnianego, osadzonego na fundamencie, składającego się z nieruchomej podstawy- tzw. kozła, oraz trzech ruchomych belek, dwóch podjazdów i mącznicy, na których spoczywa cała obudowa wraz z mechanizmem. Budynek, zazwyczaj dwukondygnacyjny, konstrukcji szkieletowej, ze ścianami obitymi deskami, zwieńczony dwuspadowym dachem. Do tylnej części mocowany jest dyszel- belka, za pomocą której koń lub dwóch mężczyzn mogło obrócić wiatrak, kierując go na wiatr. Wiatr, jako siła napędowa, prąc na skrzydła, wprowadzał w ruch głowicę w wałem napędowym. Kamienie młyńskie uruchamiane były przez osadzone na kole palecznym mechanizmy transmisyjne.
Wiatrak typu "holender"- wiatrak holenderski. Typ ten, o zupełnie innej budowie i konstrukcji, był zazwyczaj murowany z cegły i kamieni; spotkać można także holendry drewniane. Dachy tych wiatraków mają najczęściej kształt stożka lub kopuły. Sam budynek stanowi nieruchomą część młyna, obracał się natomiast dach wraz z kołem palecznym. Koło to miało za zadanie przekazać napęd na pionowy wał, który za pomocą osadzonych na nim kół trybowych, obracał kamienie, a te w zależności od ich ustawienia, mogły mleć zboże na mąkę, kaszę lub śrutę.
Wiatrak typu "paltrak" jako zlepek konstrukcyjny dwu poprzednich typów. Posiada część nieruchomą i obrotową. Pierwsza stanowi fundament zbudowany na planie koła, wykonany z kamieni lub cegły. W fundament ten wbudowane są szyny wraz z urządzenie, rolkami umożliwiającymi obrót budynku za pomocą dyszla kierując go w stronę wiatru.
Odrębnym rodzajem wiatraków spotykanych jedynie w północno-wschodniej części naszego kraju, w okolicach Sokółki w województwie podlaskim, są wiatraki typu "sokólskie". Są to obiekty konstrukcją budynków i mechanizmów wewnętrznych zbliżone do "koźlaków". Ich cechą charakterystyczną są kamienne fundamenty w kształcie ściętego stożka, stanowiące ich podstawę. Stożek ten zwany kopcem, wykonany z polnych kamieni i cementowo- wapiennej zaprawy, pełnił funkcję podpory obrotowej młyna. W jego osi wmurowany jest słup, na którym wspiera się budowla sięgająca drugiego piętra.
Wiatraki przydomowe, gospodarcze, które można było spotkać sporadycznie. Niewielkich rozmiarów, stawiane przy zagrodzie, na dachach szop, używane na potrzeby właścicieli, ewentualnie sąsiadów.
przedruk z sokolka.pl
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz