https://www.geocaching.com/geocache/GC3JYDH
Projektował Duszan Jurkowicz. Pochowani są na nim żołnierze austro-węgierscy (67) - Znanych z nazwisk jest 10. a ich przynależność pułkowa to: 47. pułk piechoty z Mariboru w Słowenii oraz 2. batalion strzelców polowych z Borgo i Rosjanie (356), głównie bezimienni, znany bowiem z nazwiska jest tylko 1.
Cmentarz wybudowany został na miejscu cmentarza przyfrontowego założonego przez żołnierzy, znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie, dziś nieistniejącej, cerkwi z 1867 r. pod wezwaniem Bazylego Wielkiego
Jurkowicz zaprojektował obiekt na rzucie prostokąta ogrodzonego niskim murem kamiennym dostosowanym uskokami do spadku terenu i podzielonego na kwatery: austro - węgierską i rosyjską, oddzielone od siebie murkiem ze schodkami. Kwatera "austriacka" posiadała wyróżnienie w postaci ściany pomnikowej z tablicą inskrypcyjną która głosiła:
WIERNYCH SYNÓW, KTÓRZY ODDALI SWE ŻYCIE,
KRYJE Z WDZIĘCZNOŚCIĄ I DUMĄ ZIEMIA OJCZYSTA
POLEGŁYM WROGOM MIEJSCE OSTATNIEGO SPOCZYNKU POŚWIĘCAJĄ WSPÓŁCZUCIE I HUMANIZM
Forma pomnika "rosyjskiego" była skromniejsza niż na kwaterze "austriackiej" i zwieńczono go tylko 1 krzyżem – na to wskazywały pozostałości po krzyżach-kubikach, rozrzucone po terenie cmentarza wojennego jak też znajdujące się na terenie cmentarza wiejskiego (do roku 2003) . W sumie z tychże elementów dawało się złożyć 4 krzyże kubiczne, z czego jeden o mniejszych od pozostałych wymiarach, można więc wyciągnąć z tego wniosek że 3 krzyże wieńczyły pomnik kwatery „austriackiej” zaś 1, mniejszy ale wykonany w takiej samej formie wieńczył pomnik kwatery „rosyjskiej” (lub też mniejszy krzyż znajdował się na murze ogrodzenia - analogicznie na przykład do cmentarza nr 56 w Smerekowcu).
Podobną konkluzję można wyciągnąć z przeglądnięcia dokumentacji archiwalnej tego cmentarza (w całości zresztą opublikowanej w "Polegli w Galicji Zachodniej" J. Drogomira i składającej się z planu inwentaryzacyjnego cmentarza sporządzonego w latach międzywojennych, spisu pochowanych i zbiorowego opisu elementów architektonicznych dla wszystkich zachodniogalicyjskich cmentarzy; w krakowskim Archiwum Państwowym nie ma więcej materiałów dot. tego obiektu).
Z notatki zamieszczonej w spisie elementów architektonicznych, w rubryce "Denkmäler" (pomniki) która brzmi: "2 Giebeldenkmäler aus Bruchstein, das österr. Denkmal mit 3 Steinkreuzen" (2 ścianki pomnikowe z kamienia łamanego, pomnik austriacki z 3 kamiennymi krzyżami ) i opisującej ten właśnie obiekt można prosto wywnioskować, że kwatera austriacka była silniej zaakcentowana architektonicznie niż rosyjska.
Niemal identyczny opis znajduje się w dziele R. Brocha i H. Hauptmanna "Zachodniogalicyjskie groby bohaterów", w tekście niemieckim - w polskim tłumaczeniu uwagę, iż krzyże wieńczyły tylko kwaterę austriacką z nieznanego powodu pominięto. Podobny wniosek wyciąga się spoglądając na w/w plan inwentaryzacyjny - wprawdzie obie ścianki pomnikowe są na nim zaznaczone, z tym że ścianka na kwaterze rosyjskiej jest wyraźnie mniejsza zaś autor planu do ścianki na kwaterze austriackiej dorysował w tylnej części 3 występy (prawdopodobnie w formie przypominającej przypory), odpowiadające 3 krzyżom z opisu.
Pogląd, iż pomnik kwatery rosyjskiej został wykonany w formie skromniejszej niż na austriackiej prezentuje także prof. Matuš Dulla, wybitny znawca twórczości Jurkoviča w swojej książce "Vojenske cintoriny v zapadnej Haliči. Dušan Jurkovič 1916/1917" : "V tejto časti bol vybudovaný výrazný zadný múrik s pamätnou tabuľou a trojicou kamenných krížov, vpísaných do kocky a štvorstranné orientovaných. (...). Ruská časť nemala kamenné kríže na zadnom múriku."
(W tej części była wykonana wyraźnie zaznaczona tylna ścianka z tablicą pamiątkową i trójcą kamiennych krzyży wpisanych w kostki i czterostronnie zorientowanych (...) Część rosyjska nie posiadała krzyży kamiennych na tylnej ściance.). Można przypuszczać dlaczego projektant cmentarza wyróżnił kwaterę austriacką - znajdowała się ona po prostu poniżej kwatery rosyjskiej i wymagała zaakcentowania, wobec faktu, że pochowano w tej części żołnierzy armii zwycięskiej. Przypuszczenie takiej intencji Jurkowicza potwierdza dodatkowo plan cmentarza - pomimo że kwatera rosyjska jest bliższa drodze wiejskiej to nie posiada ona bezpośredniego wejścia - najpierw wchodzi się długim chodnikiem położonym pomiędzy dwoma murkami na kwaterę austriacką, omijając kwaterę rosyjską z lewej. Dopiero z kwatery austriackiej można wejść, po kilku schodkach na kwaterę rosyjską. Przekaz takiego układu architektonicznego jest jasny: najpierw należy odwiedzić i złożyć hołd zwycięzcom potem zaś pokonanym.
Do 2003 roku cmentarz znajdował się w opłakanym stanie, większość oryginalnych elementów była zniszczona - dawało się rozpoznać zarys cmentarza , schodki oddzielające kwatery A i B oraz jedną ławeczkę betonową przy murze. Ponadto w rowie obok można było znaleźć pękniętą na pół tablicę pomnikową kwatery "rosyjskiej" oraz resztki z ostatniego oryginalnego drewnianego krzyża nagrobnego Na terenie obu kwater można było znaleźć miejsca posadowienia oryginalnych krzyży nagrobnych w postaci tzw. „szklanek” – pionowych kanałów o ściankach wykonanych z 4 prefabrykowanych płytek betonowych. Od roku 2003 trwa remont cmentarza wykonywany przez gminę Krempna i częściowo finansowany środkami Austriackiego Czarnego Krzyża.
Do czerwca 2006 roku odbudowano ogrodzenie cmentarza oraz pomniki obu kwater wykorzystując elementy oryginalnej kamieniarki (tablice i krzyże w przypadku kwatery „austriackiej”), z tym że na pomniku kwatery „rosyjskiej” wykonano w miejsce 1 krzyża kubicznego 3 krzyże w innej formie z nowych elementów kamiennych. Niestety takie zwieńczenie pomnika nie znajduje odzwierciedlenia w zachowanych archiwaliach jak też nie znajduje żadnej analogii do innych zachowanych kamiennych (także na rysunkach archiwalnych) elementów projektowanych przez Jurkowicza – jest więc zniekształceniem pierwotnej formy tego obiektu i zniekształceniem pomysłu polegającego na wyeksponowaniu kwatery austro-węgierskiej (obecnie pomnik kwatery rosyjskiej dominuje nad całością założenia ). Wyrównano także powierzchnię kwater i wyeksponowano miejsca pierwotnego posadowienia krzyży nagrobnych.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz