SERBSKI ETNOMIT POLITYCZNY
Należy zauważyć, że problematyka Narodowej mitologii Słowian nie znajdowała się dotychczas w centrum zainteresowania. Dopiero wielkie przemiany rzeczywistości (rozpad ZSRR, Czechosłowacji, Jugosławii) zaowocowały, niejako post factum, zwróceniem uwagi badaczy. W ostatnich latach pojawiło się więc wiele książęk, tomów zbiorowych i artykułów podejmujących tę problematykę [93]. Tematyka związków świadomości kulturowej i Narodowej, problematyka etnokulturowa, a w szczególności problematyka mitów i wielkich mitów Narodowych jest zagadnieniem trudnym, wieloznacznym, a przede wszystkim kontrowersyjnym. Pojęcie mitu, które okazuje się przydatne w świetle niniejszych rozważań, można znaleźć w Małym słowniku terminów i pojęć filozoficznych pod red. A Podsiada i Z. Więckowskiego.
Według tegoż słownika mit to:
1. Ujęcie w formie obrazowej i udramatyzowanej jakichś rzeczywistych bądź postulowanych faktów będące pierwotną formą wyjaśniania świata przyrodniczego i społecznego. Odzwierciedlające duchowość, wiedzę i organizację danej grupy ludzkiej.
W tym znaczeniu mit stanowi normalny wytwór świadomości poszukującej tożsamości.
2. W odniesieniu do społeczeństw współczesnych, mity są to wytwory świadomości zbiorowej, nie odpowiadające obiektywnej rzeczywistości, natomiast inspirujące i pobudzające do działania. [94]
Ta druga definicja okazuje się być niezwykle przydatna przy omawianiu mitów Narodowych, gdyż w tym znaczeniu mit porównywany jest do ideologii, czy utopii, przedstawia obraz świata wraz z zawartym w nim systemem wartości oraz zespół odległych celów.
Wielkie mity Narodowe można rozumieć w sensie largo, jako którykolwiek z mitów związanych z dowolnym zakresem kanonu tradycji kulturowej i historycznej. Natomiast w sensie stricto można rozumieć jedynie te z nich, które są reprezentatywne dla danej tradycji Narodowej. Według Bogusława Zielińskiego kanon tradycji kulturowej i historycznej Słowian można podzielić na cztery zakresy tematyczne:
1. mity o pochodzeniu
2. chrystianizacja, a wiec tradycja łacińska i cyrylometodjańska.
3. Wielkie mity Narodowe w sensie stricto, czyli mit kosowski (tradycja serbska), mit Zrinskich- FranKopanów (tradycja chorwacka), mit Mateusza Čaka (tradycja słowacka), czy mit Jana Husa (tradycja czeska).
4. dzieje i tradycja w okresie po upadku niepodległości, które współtworzą osoby, wydarzenia i idee [95] . Łatwo zauważyć, że owe wydzielone tematy łączą się ze sobą i choć w swojej pracy zajmuję się mitami w sensie stricto, nie uniknę jednak nawiązań do tematyki pozostałych grup.
Mit kosowski, o którym mowa w niniejszej pracy, kształtował się w procesie przekształcenia religijno-państwowego kultu "wysokiego"W kult "niski" [96]. Z czasem historiografia i epika ludowa przysłoniła "wysoki" kult świętych serbskiego panteonu Narodowego i patrona Cerkwi Prawosławnej, św. Sawy, kultem "niskim" trzech bohaterów serbskiego mitu: Cara Lazara, Miloša Obilicia i Vuka Draškovicia, stanowiących symbol, triadę świętości, męstwa i zdrady. Ze zjawiskiem współistnienia kultu "wysokiego" i "niskiego" związane jest, charakterystyczne dla serbskiej tradycji, przeniesienie znaczenia z "przymierza świętosawskiego" na "przymierze kosowskie". Śmierć księcia Lazara i jego chrześcijańska ofiara, przypieczętowana męką jako świętego i obrońcy wiary, są początkiem "przymierza kosowskiego". Niezgoda na jarzmo wasalstwa pcha do walki i świadomego wyboru śmierci, która nie oznacza klęski, ale jest triumfem wolnej woli i niezłomnego ducha. Kosowo ucieleśnia myśl, że tylko przez ofiarę- śmierć, naród może doświadczyć odrodzenia. Kosowo jest Golgotą, a jednocześnie jedyną pewna drogą ku zmartwychwstaniu. Mitologizacja i kanonizacja kultu "niskiego" doprowadziły do powstania serbskiego mitu Narodowego, którego głównymi cechami jest kult śmierci, wiara w zbawczą i oczyszczającą moc ofiary i zemsty, wizja kolistości i powtarzalności się czasu oraz kształtowanie się idei millenarystycznych i mesjanistycznych, zacierających granicę między religią a polityką [97] .
Należy jednak zauważyć, ze w mitologii serbskiej mit kosowski nie jest jedynym mitem odgrywającym rolę w konflikcie serbsko-albańskim. Metodologicznie błędnym byłoby wyodrębnianie jasno rozgraniczonych motywów i toposów czy nawet zbioru wyraźnie ukształtowanych idei i wyobrażeń. Język mitu cechuje fragmentaryczność, płynność i ambiwalentność. W swej strukturze mit podobny jest do baśni. Wypada w tym miejscu przytoczyć pozostałą część schematu serbskiego mitu politycznego [98] :
Naród serbski jest najstarszy na świecie, z niego powstały wszystkie inne narody, a od języka serbskiego pochodzą wszystkie inne języki. Ale jest on jednocześnie językiem najmłodszym i najświeższym, on niesie światu zaczątek ogólnoludzkiego lub przynajmniej ogólnoeuropejskiego odrodzenia. Jest to możliwe, jako, że naród ów istnieje na uboczu czasu historycznego, bezpowrotnego trwonienia historii. Żyje w czasie wiecznej teraźniejszości, stary i młody zarazem, w wiecznie trwającym zgromadzeniu martwych, żyjących i tych, którzy się dopiero narodzą.
Serbowie do dzisiaj pozostali tacy, jacy są , Chociaż inne narody, liczniejsze od nich, materialnie bogatsze i z silniejszym wojskiem, ciągle próbują zetrzeć ich w pył fizycznie albo zniszczyć duchowo. Wrogom Serbii zawsze pomagali w tym niewdzięczni i fałszywi bracia i sąsiedzi oraz różni zdrajcy i zakały narodu serbskiego. W przetrwaniu Serbów- to jest ich duchowego pionu"- tego, kim są , i to wbrew wszystkim i przeciw wszystkim, trzeba widzieć palec losu, wolę bożą, serbski krzyż. Serbom pisane jest, aby bez reszty i bez żadnych warunków poświęcali się w imię wartości, które przeznaczenie oddało w ich pieczę: swego imienia, krzyża świętego, wolności narodu. Tę stanowczą wolę obrony tożsamości Narodowej w bezwzględnej walce przeciwko ciemięzcom świata Serbowie najdobitniej potwierdzają w bitwie na Kosowym Polu, dlatego nazywa się ją kosowskimi ślubami. Serbowie i dziś są strażnikami najrzadszych i najważniejszych wartości cywilizacyjnych, wartości serca i ducha.
"W pozbawionym ducha świecie nowoczesnego materializmu i racjonalizmu, w cywilizacji fałszywego dobrobytu materialnego i tchórzliwego pacyfizmu, oni dzierżąprym w walce o ideały miłego naturze, a jednocześnie świętego człowieka- wojownika. Dzisiejsze cierpienia Serbów i niebezpieczeństwo, jakie zawisło nad ich istnieniem, można porównywać tylko z zagładą Żydów w Trzeciej Rzeszy."
Walka Serbów wymierzona jest przeciw wszystkim formom współczesnego życia wbrew naturze, przeciw mieszaniu ras, religii i języków w sprzecznych z naturą małżeństwach mieszanych, w zdegenerowanych i niezdrowych miastach pozostających we władzy kosmopolitycznego i demokratycznego ducha, w państwach wieloetnicznych.
" Dzisiaj Serbia jest kością w gardle lichwiarsko-ateistycznej, szatańskiej międzynarodówki, która wmusza narodom Nowy Ład Światowy, tylko dlatego, że Serbowie są dumnym narodem i chcą zbudować swoje państwo na zdrowych, zgodnych z naturą podstawach.
Państwo, gdzie wszyscy będą razem, na serbskiej ziemi, gdzie wszyscy będą jednym narodem, jednym państwem, z jednym wodzem, gdzie wszyscy będą wyznawali jedną religię, mówili jednym serbskim językiem, pisali jednym serbskim alfabetem, myśleli jedną serbską myśl. [99]"
Mamy tu do czynienia ze strukturą narracyjną, ze zbiorem fabuł, które najłatwiej stosuje się w niektórych tekstach literackich i folklorystycznych formach narracji. Mit polityczny tylko w tej postaci może liczyć na prestiż, gdyż występując w postaci folklorystycznej, staje się bardziej wiarygodny jako "głos ludu". Folklor spełnia nie tylko rolę podstawowego instrumentu kultury popularnej, służącego kreowaniu i wyjaśnianiu najważniejszych wydarzeń w życiu jednostki i zbiorowości, ale również staje się nad wyraz umiejętnie wykorzystanym narzędziem polityki, stając się mocno w politykę zaangażowanym [100] . Epicka forma narracji powoduje, że wydarzenia współczesne "nabierają patyny odległej, wspaniałej przeszłości" [101] , co sugeruje, że tylko w przeszłości należy szukać klucza do zrozumienia wydarzeń współczesnych. Taka forma, forma opowieści, baśni jest szczególnie przydatna do mówienia o sprawach Narodowych i politycznych, również dlatego, ze nie pojawia się problem wiarygodności mówiącego. Z założeń gatunku wynika, że narrator jest wszechwiedzący, a prawda przekazywana jest wyłącznie na podstawie autorytetu narratora, nie wymaga natomiast żadnych dowodów ani argumentów.
Przedstawiony powyżej schemat mitu jest tylko luźną postacią różnych mitów, które są ze sobą ściśle powiązane. Z tej matrycy czerpią politycy, mówcy, piewcy sięgając do poszczególnych prawd i pojedynczych fabuł. Fragmenty te, łącząc się z innymi służą systemowi politycznemu, przekształcając się za pomocą symboli z mitu Narodowego w nacjonalistyczny mit wojowniczy. Owe mityczne opowieści o narodzie serbskim, wykorzystane później w polityce, ukształtowane zostały mniej więcej w XIX wieku, jednak w ostatnim dziesięcioleciu zostały one ożywione i przybrane w etniczną sieć, dzięki czemu stały się znów żywe w społeczeństwie serbskim. Historia odnawiania i użytkowania jest częścią politycznej historii Serbii. Tworzy ona historyczne wyobrażenie, kontroluje i manipuluje nim.
Wojującym nacjonalistom udało się narzucić ludziom kult przeszłości, kult czasu, ludzie powrócili tak jakby do czasów średniowiecza. Nacjonaliści potrafili skłonić społeczeństwo, aby ożywili dawne konflikty, wrócili do dawno zakończonych wojen . W ten sposób społeczeństwo przestało się interesować sprawami bieżącymi i realnymi potrzebami. Chociaż trzeba uczciwie przyznać, że Chociaż przez długi czas rzeczywiście starano się poszukać związków z przeszłością, o tyle w ostatnich latach kryzysu odzywały się głosy, że Serbowie muszą wyjść poza czas historyczny.
W tym samym czasie wojujący nacjonaliści mówili o wydarzeniach z zamierzchłej przeszłości, jakby odbywały się tu i teraz, a właściwie wydarzenia aktualne były jak gdyby poza czasem. Pokazują takie postrzeganie czasu, w którym wydarzenia i bohaterowie są wciąż żywi, są "wiecznie obecni", bądź wiecznie powracają. W tak rozumianym czasie, dzisiejsza wojna jest tylko i wyłącznie kontynuacją niedokończonej wojny z przeszłości, a dzisiejsi przywódcy są w istocie wcieleniami swoich poprzedników. Nietrudno chyba zgadnąć, że, przynajmniej według mediów i najpopularniejszych dzisiejszych piosenek, osobami, w które mogą się wcielić bohaterowie Narodowi (Obilić, ksiażę Lazar, car Dušan), są przywódcy serbscy, poczynając oczywiście od Wielkiego Slobo, jak Serbowie nazywają Slobodana Miloševicia.
Podstaw takiej interpretacji najczęściej szuka się dziś w pseudonaukowych teoriach o dziedzictwie biologiczno-rasowym. Według, nazwijmy to, mitycznej genetyki, w żyłach jednego narodu od prawieków płynie ta sama krew, tworząc etniczną tożsamość i jedność z dawno minionym historycznym losem narodu. W mitycznej fabule geny, jako nosiciele cech dziedzicznych, zachowują i przenoszą z pokolenia na pokolenie zalety, talenty i skłonności właściwe danemu Narodowi. Nawet orientację kosowską tłumaczy się determinizmem genetycznym, co więcej miłość do dziesięciozgłoskowca i gęśli również "podobno" przenoszą geny. [102] .
Słyszałam o przypadku pewnego reportera, który pisał reportaż o życiu serbskich dzieci w ośrodkach dla uchodźców. Dzieci przygotowały program artystyczny, w czasie którego, ubrane w żołnierskie mundury, zaśpiewały piosenkę, o tym jak będą bronić Serbii, że chętnie oddadzą za nią życie. Oczywiście dzieci piosenkę zaśpiewały dziesięciozgłoskowcem. Autor reportażu podsumował tę sytuację mniej więcej tak:
"te dzieci nigdy nie znały deserteca, układając piosenkę użyły go podświadomie. Desertec jest wrodzony, wprowadzony w genotyp każdego Serba." [103] .
Powyższy, z konieczności pobieżny przegląd serbskiego etnomitu politycznego zakończę stwierdzeniem Zorana Mišicia, najtrafniej chyba oddające sytuację z 1999 roku, Chociaż zostały napisane ponad 30 lat wcześniej:
"Czym było Kosowo i co ono znaczy, czym właściwie była kosowska orientacja zupełnie zapomniano.
Zapomnieli o tym przede wszystkim ci, którzy mit kosowski zagarnęli dla siebie
i umyślili sobie, że osiądą w pompatycznej, imperialnej i imperialistycznej świątyni Dnia świętego Vida". [104] .
Nasuwa się zapewne pytanie, dlaczego społeczeństwo się na to zgodziło, dlaczego serbski naród ruszył za Slobodanem, dlaczego naród okazał się tak podatny na nacjonalistyczne hasła?
Tym zajmę się w następnym rozdziale.
PRZYPISY:
[93] Por. Współcześni Słowianie wobec własnych tradycji i mitów. Sympozjum w Castel Gandolfo, 19-20 sierpnia 1996, M. Bobrownicka, L. Suchanek, F. Ziejka (red.), Kraków 1997; Słowianie wobec integracji Europy. Prace poświęcone XII Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Krakowie. M. Bobrownicka (red.), Kraków 1998; Kategoria narodu w kulturach słowiańskich, T. Dąbek- wirgowa, A.Z. Makowiecki (red.), Warszawa 1992; Kategoria Europy w kulturach słowiańskich, T. Dąbek- wirgowa, A. Z. Makowiecki (red.), Warszawa 1993; Rozpad mitu i języka? B. Czapik (red.), Katowice 1992; Rapacka J., Godzina Herdera...; M. Bobrownicka, Narkotyk mitu. Szkice o świadomości Narodowej i kulturowej Słowian zachodnich i południowych. Kraków 1995; B. Zieliński, Serbska powieść historyczna. Studia nad źródłami, ideami i kierunkami rozwoju. Poznań 1998.
[94]A. Podsiad, Z. Więckowski, Mały słownik pojęć i terminów filozoficznych, Warszawa 1983, s. 219.
[95] B. Zieliński, W kręgu problematyki wielkich mitów Narodowych Słowian, [w:] Wielkie mity Narodowe, A. Gawarecka, A. Naumow, B. Zieliński (red.), Poznań 1999, s. 6.
[96] Dla świadomosci kosowskiej charakterystyczne jest współistnienie dwóch związanych z Kosowem kultów: kultu Cerkwi, zwanym "wysokim" i kultu niskiego, ludowego. Por. B. Zielińśki, W kręgu …, s. 4 18.
[97] Ibidem, s. 8.
[98] Mit o Matce-Ziemi, micie granicy i serbskich grobach przytoczyłam w rozdziale drugim.
[99] I. Čolović, op. cit, s. 18-20.
[100] D. Gil, Za krzyż święty i za wolność złotą..., s. 215.
[101] I. Čolović, op.cit., s. 8.
[102] Ibidem, s. 29.
[103] Nie jest to dokładny cytat, gdyż informację o tym reportażu uzyskałam na wykładach z Kultury regionu u prof. Marii Dąbrowskiej-Partyki (Uniwersytet Jagielloński, Wydział Filologiczny, Katedra Filologii Chorwackiej)
[104] Z. Mišić, Kritika pesnickog iskustva, Belgrad 1976, s. 246.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz