Szlak Tradycji Wielkanocnych

Święta Wielkanocne są  najważniejszymi świętami w liturgii katolickiej. Zaraz po nich plasują się Zielone Świątki, a Boże Narodzenie – dopiero na trzecim miejscu.

zdjęcie poglądowe

Obrzędy i zwyczaje Świąt Wielkanocnych są  niezwykle barwne i różnorodne – niegdyś pamięć o zwyczajach i obrzędach była żywa w całej Polsce, dziś tylko w niektórych miejscowościach.

Proponujemy odwiedzenie szlaku tradycji wielkanocnych, dość nietypowego, bo ściśle określonego w czasie, acz niekoniecznie "w miejscu". Wydzieliliśmy zatem dwie części:

A) część stałą – muzealną

• Muzeum Pisanki w Ciechanowcu 
• Muzeum Pisanki w Lipsku nad Biebrzą
• Izby regionalne w Lipsku nad Biebrzą 
• Muzeum Pisanki w Kołomyi (Ukraina)

Pisanki Wielkanocne

"Starodawny zwyczaj malowania jaj na święta Wielkanocne, sporządzania malowanek, z ruska hałunek, kraszanek lub pisanej, przed laty powszechny na ziemiach słowiańskich, z biegiem czasu zanika coraz bardziej. W wielu okolicach naszego kraju zwyczaj ten jest całkowicie już nieznany, w innych zanika i jeszcze tylko najstarsi wiekiem ludzie utrzymują go..."- te słowa napisał Włodzimierz Fisher w 1922 roku. Proroctwo kompletnego zaniku tradycji na szczęście się nie sprawdziło. Niemal w 90 lat później, wciąż istnieją regiony, w których pisankarstwo jest nie tyle popularne, co wręcz modne i w wielu przypadkach stanowi źródło zarobkowania dla specjalistek od pisania (rysowania) jaj.

Skorupki z jaj święconych wykorzystywano w rożny sposób- najczęściej zakopywano w podwalinach domu (na szczęście) na grządkach, aby zioła lecznicze wyrosły, karmiono nimi bydło, rzucano w pole, co miało przynieść dorodne plony, lub też kąpano się w wodzie ze skorupami- miało to zapobiegać "pękaniu skóry". W regionach, w których skorupki nie były wykorzystywane w celach obrzędowych i magicznych, zwyczajnie je palono, co miało zapobiec profanacji. 

B) część ruchomą (określoną w czasie) 

1. Łyse (Kurpiowszczyzna)

2. Gilowice (Żywiecczyzna)

3. Lipnica Murowana 

4. Tokarnia (pow. myślenicki)

5. Sierpc (Mazowsze)

6. Bibice, Zielonki i Trojanowice – Małopolska

7. Pruchnik (Podkarpacie)

8. Skoczów (Śląsk Cieszyński)

9. Kalwaria Zebrzydowska (Małopolska) i inne kalwarie (vide: Misteria Męki Pańskiej)

10. Poznań – Cytadela Poznańska

11. Radomyśl,  Woli Rzeczycka, Zaleszany

12. Koprzywnica pod Sandomierzem

13. Pietrowice Wielkie

14. Dobra pod Limanową (Małopolskie)

15. Wieliczka i Lednica Górna (Małopolskie)

16. Wisła (Beskid Sląski) – Goik

17. Mazowieckie wsie: Rawa Mazowiecka, Łowicz, Sieradz i Łęczyca

18. Kraków, Podgórze

Muzea Pisanki:

1. Muzeum Pisanki w Ciechanowcu 

To pierwsze takie muzeum w Polsce i drugie w Europie (po Kołomyi na Ukrainie). Mieści się w XIX- wiecznym dworku myśliwskim należącym do Muzeum Rolnictwa im. ks. Kluka w Ciechanowcu. Jest tu skansen budownictwa drewnianego, w którym odtworzono wieś z pogranicza mazowiecko-podlaskiego, można obejrzeć wiele zabytków techniki rolniczej. Część ekspozycji mieści się w budynkach podworskich (jest tu również jedyne w Polsce Muzeum Weterynarii) oraz w neoklasycystycznym pałacu.

Gromadzone przez 35 lat zbiory podarowała prof. Irena Stasiewicz-Jasiukowa z Państwowej Akademii Nauk w Warszawie, autorytet w dziedzinie pisankarstwa. Pochodzą z całej Polski oraz m.in. Ukrainy, Białorusi, Rosji, Czech, Chin, Japonii, Kenii, Brazylii, Palestyny, Grecji, Chin, Kuby... Zbiór zapoczątkowała w 1969 r. pisanka opoczyńska kupiona w Cepelii przez przyszłego męża pani Ireny Jerzego Jasiuka (podarował ją narzeczonej w prezencie na Wielkanoc).

 Muzeum Pisanki czynne w dni powszednie od 9 do 16, a w niedziele i święta od 9 do 18 (zamknięte tylko przez trzy dni w roku: w pierwszy dzień Wielkanocy i Bożego Narodzenia oraz 1 listopada). 

Dojazd:

Ciechanowiec leży na trasie Warszawa- Białowieża; dojazd z Warszawy przez Wyszków, Brok i Zuzelę, przez Liw, Węgrów i Sokołów Podlaski lub koleją do Czyżewa, a stamtąd autobusem do Ciechanowca.

Nocleg:

ponad 40 miejsc w pokojach gościnnych Muzeum Rolnictwa- w pałacu, oficynie, chatach, dworku myśliwskim i starym młynie. Informacje i rezerwacje tel. (086) 277 13 28

2. Muzeum Pisanki w Lipsku nad Biebrzą 

Pisanki w Lipsku robi się nie tylko przed Wielkanocą, ale przez cały rok. Niektóre z pisankarek w ciągu roku malują nawet kilka tysięcy pisanek. Kolorowe jajka trafiają potem na rozmaite targi rękodzieła ludowego, część z nich zdobi również wielkanocne stoły za granicą. 

Dekorowane są  rozgrzanym woskiem, który się nakłada za pomocą cienkiego gwoździka lub szpilki osadzonej na drewnianym patyczku. Jest to tzw. sposób batikowy. Na powierzchni jajka tworzone są  kompozycje w formie rozet, łańcuszków itp. Następnie jajo zanurzane jest w barwnikach. Dawniej były to wywary z kory dębu, olchy, łusek cebuli, czy młodego żyta. Obecnie używa się sztucznych barwników. Później usuwany jest wosk. W Lipsku nad Biebrzą znajdują się liczne pracownie pisankarskie udostępniane turystom oraz kolekcjonerom i miłośnikom sztuki ludowej.

Muzeum Lipskiej Pisanki znajduje się w miasteczku Lipsk, położonym przy granicy Białorusią, w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego, w odległości 35 km. Od Augustowa, 85km. od Białegostoku, 67km. od Suwałk.

3. Muzeum w jaju - Muzeum Pisanki w Kołomyi (Ukraina) 

Najefektowniejsze są  pisanki kosmackie ze wsi Kosmacz, gdzie ulubionym kolorem jest intensywny pomarańcz. są  bogato zdobione w mikroskopijne wzorki, każda niepowtarzalna. Pięknie prezentują się też wydmuszki z Zakarpacia- białe z delikatnymi roślinnymi motywami, z dziurek wystają zwinięte z materiału kwiaty. A pisanki z Czarnego Potoku na Pokuciu odpowiadają kolorem nazwie wioski- na czarnym tle stoją krzyże, lecą ptaki, płyną ryby. 

W zbiorach muzeum znajdują się prace tylko jednego mężczyzny- Iwana Semczuka z okolic Werchowyny. Różnią się od pozostałych. Każda pisanka przedstawia inną historię, polowanie, galopujące konie. 

Muzeum Pisanki w Kołomyi, oddział Muzeum Pokucia i Huculszczyzny im. Josafata Kobrynskiego, czynne w godz. 10-18, z wyjątkiem poniedziałków, wstęp 4 hrywny, dzieci- 2, fotografowanie- 20, filmowanie- 30. Podróż Lwów- Kołomyja trwa 3-4 godz. z powodu fatalnej drogi- dalej w kierunku Czarnohory droga jest tylko gorsza;)- dane z początku 2008 

Wielki Tydzień – zwyczaje i obrzędy:

Wielki Tydzień to czas najważniejszych obrzędów i uroczystości związanych  z Wielkanocą i obchodami Męki i Zmartwychwstania Chrystusa. 

Niedziela Palmowa

Rozpoczyna się Niedzielą Palmową, inaczej zwaną Kwietną lub Wierzbną.  

To właśnie w Niedzielę Palmową w kościołach poświęcane są  palmy wielkanocne. Tradycja wiąże się z tym, że są  przygotowane z gałązek wierzbowych, powplatanych kosmyków siana, słomy, suchej trawy, a także kolorowych kwiatów z bibuły i wstążek. Ta piękna ozdoba symbolizuje nieśmiertelność duszy oraz zmartwychwstanie. Wierzba z kolei jest symbolem odradzającego się życia na wiosnę. Najpiękniejsze palmy wystawiane są w kościele na okres świąteczny, a później często trafiają do regionalnych muzeów. Niedziela Palmowa została ustanowiona na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy. 

Bogate tradycje ma wykonywanie palm wielkanocnych. Szczególnie zwyczaj ten zachował się na Kurpiach w parafii Lipniki i Nysie oraz Łyse oraz w Małopolsce w Lipnicy Murowanej i w Limanowej gdzie odbywają się coroczne konkursy na najdłuższą i najpiękniej wykonaną palmę. Palmy osiągają wysokość kilkudziesięciu metrów i muszą samodzielnie stać. Zrobione z wikliny, nie mogą zawierać żadnych metalowych części. Zdobione są  baziami i kwiatami z bibuły. Poza Polską zwyczaj ten przetrwał w południowych Niemczech oraz Austrii.

Wierzenia palmowe:

• Żeby zapewnić dobrobyt, kropiono nią (jak kropidłem) cały dom święconą wodą przyniesioną z kościoła. 
• Potem klepano nią domowników- na zdrowie, urodę i szczęście. 
• Smagano boki zwierząt, żeby nie imały się ich choroby. 
• Wreszcie zatknięta za święty obrazek palma przez cały rok ochraniała dom. 
• W czasie burzy wystawiano ją za okno, żeby strzegła od gromów. 
• W chorobie na ból gardła pomagały kotki z jej bazi, a gdy krowa się ocieliła, z ziół palmy robiono dla niej napar. 
• Palmy nie wolno było wyrzucać- co najwyżej spalić i użyć popiołu w środę popielcową albo wynieść na cmentarz i przystroić nią grób.

Na Szlaku Tradycji Wielkanocnych znajdą się następujące miejsca:

• Łyse (Kurpiowszczyzna) – palmy kurpiowskie są  znane w całej Polsce, a i daleko poza jej granicami. Kurpiowskie palmy różnią się od tych z południa Polski, gdyż na całej długości (niejednokrotnie powyżej 2 metrów)  ozdobione sa zielenią i kwiatami z bibuły.

• Gilowice (Żywiecczyzna) - Panie i panienki noszą tu palmy "drzewkowe", tzw. baby, a panowie- kawalerskie. Te męskie są  długie aż pod dach kościoła: na drążku uwity bukszpan, jałowiec, choiny i bibułkowe kwiaty. Baby to naręcza gałęzi i ziół (barwinek, kopytnik) plus jabłka, które potem przydają się w gospodarstwie.

• Lipnica Murowana – Pogórze Lipnicko-Wiśnickie - Palmy Wielkanocne  z południowej Polski zrobione sa z pęków wiklinowych, wierzbowych lub leszczynowych – tu i ówdzie przetkane kolorową nicią, zwieńczone wielkim barwnym bukietem z kwiatów bibułowych, bazi, gałązek wierzbowych, bukszpanu i świerku.

• Tokarnia – Beskid Makowski (Myślenicki) – w Tokarni, jedynym miejscu w Polsce – zachował się zwyczaj wożenia Jezuska Palmowego. W przeszłości wożenie Jezuska znane było w całej Polsce, do dziś zachowała się jedynie XVI- wieczna rzeźba Jezusa jadącego na ośle oraz – archaiczny można rzec – zwyczaj wożenia Jezusa w procesji palmowej. Kilka lat temu reaktywowano zwyczaj procesji z Jezusem na Osiołku w  Nowym Stawie województwo pomorskie, powiat malborski).

• Sierpc (Mazowsze)- to nowa tradycja, bo muzealna:) Palmy robią tu sami turyści.

• Bibice, Zielonki i Trojanowice (Małopolskie, okolice Krakowa) – to tutaj wciąż żywy jest zwyczaj kwestowania w Niedzielę Palmową. Nosi wdzięczną nazwę "Pucheroki" – to korowody barwnie poprzebieranych chłopaków (od kilku lat również dziewcząt), którzy z poczernionymi od sadzy twarzami, w wysokich czapach chodzą od domu do domu śpiewając krotochwilne śpiewki i prosząc o drobne datki. 

Sama nazwa wzięła się do łacińskiego słowa puer- chłopiec. Tytułowe Puchery, to żacy, którzy od czasów średniowiecza stanowili barwny choć czasem kłopotliwy element krakowskiej mozaiki społecznej.

Krakowscy akademicy w swych podróżach "po prośbie" często wyruszali do okolicznych podkrakowskich wsi. Tak zrodziła się tradycja, którą  po raz pierwszy spotykamy w źródłach w XVI w. Otóż w okolicy świąt Wielkiej Nocy, kiedy to jak wiadomo stoły zarówno mieszczan jak i kmieci uginały się od dobrego jadła, żacy wzmagali swą aktywność. Gromadzili się w grupy, przebierali się dziwacznie i wędrowali do domów i kościołów gdzie recytując przygotowane wcześniej wierszyki i składając świąteczne życzenia oczekiwali na datki. Z czasem tradycja ta związała się z jednym tylko dniem- z kwietną niedzielą, czyli niedzielą palmową. 

Stopniowo jednak pucherocy przenieśli się poza Kraków. W XIX w. obyczaj ten kwitł na podkrakowskiej wsi ale rolę żaków przejęli na siebie wiejscy chłopcy. Wykształcił się też wtedy "obowiązujący" strój pucheroka: wysoka czapka zwinięta w trąbkę, wykonana ze słomy, potem częściej z tektury, często ozdabiana wstążeczkami lub pasemkami bibuły, baranie kożuszki przepasane słomianymi warkoczami. Twarz umazana sadzą szczególnie w okolicy gdzie za kilka lat ma wyrosnąć broda i wąsy. Koniecznym atrybutem jest też koszyk, podobny do tych na "święcone" tylko większych rozmiarów i laska ozdobiona bibułkami. 

Strój taki można oglądać dzisiaj w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. 

Pucherocy ruszają z oratyką, od wczesnego ranka wędrując od wsi do wsi, zbierając po drodze datki w naturze, w głównej mierze jaja- często już w formie pisanek. Tak oto tradycja uniwersytecka, mająca odniesienie do historii akademickiej społeczności Krakowa, stała się tradycją ludową.

WIELKI CZWARTEK

Wielki Tydzień tradycyjnie związany jest z czasem wzmożonej pobożności i praktyk religijnych. Najbogatsze w zwyczaje i obrzędy są  trzy ostatnie dni: Wielki Czwartek, Wielki piątek oraz Wielka Sobota. 

W przeszłości, w całej niemal Polsce, odbywały się Judaszki – stary zwyczaj niszczenia, palenia i wieszania Judasza, opisywany już w XVIII i XIX wiecznych źródłach. Do dziś zwyczaj ten zachował się jedynie w niektórych miejscowościach. Na szlaku więc powinien się znaleźć zarówno Skoczów jak i podkarpacki Pruchnik.

• Pruchnik (Podkarpacie) – Judaszki -  Punktualnie o północy z Wielkiego Czwartku na Wielki piątek, niedaleko kościoła wiesza się na drzewie kukłę symbolizującą Judasza, zdrajcę Jezusa Chrystusa. Kukłę tą  wcześniej mieszkańcy szyjąc ją z worków i wypychając słomą. Pod drzewem na którym wiesza się Judasza układa się 30 drewnianych pałek symbolizujących 30 srebrników. Kukła pozostaje na drzewie do popołudnia. Wtedy to o godzinie 15-tej, ściąga się z drzewa Judasza i na 30 pałkach niesie się go przed kościelną bramę. Tam odbywa się są d. Sędzia ogłaszając wyrok mówi. "Judaszu sprzedałeś Chrystusa za trzydzieści srebrników i teraz za to otrzymasz trzydzieści pał". Po ogłoszeniu wyroku sędzia wymierza karę. Potem ciągnięta przez chłopców do rzeki jest okładana kijem na skrzyżowaniach. Zajmuje się tym wybrany mieszkaniec. Po drodze Judasza okładają wszyscy. Na moście zapalają kukłę, wcześniej obcinając jej głowę, która zostanie wykorzystana w przyszłym roku. Płonące resztki wrzucają do rzeki. Mistrz ceremonii wraca do domu z głową pod pachą. Na tym kończy się sąd nad Judaszem.

• Skoczów (Śląsk Cieszyński) -  Judosz ze Skoczowa - kukła przedstawiająca jednego z 12 apostołów Judasza, tradycyjnie wodzona po mieście Skoczów na Śląsku Cieszyńskim w Wielki piątek i Sobotę każdego roku na znak potępienia zdrady i wydania Jezusa na śmierć w czasie ostatniej wieczerzy. Początkowo był to zwyczaj mieszkańców Śląska Cieszyńskiego; do dzisiejszych czasów zachował się jedynie w Skoczowie. Pierwsze wzmianki o uroczystości spalenia Judosza w Skoczowie pochodzą z przełomu XVI-XVII w., z dziennika skoczowskiego burgrabiego Jana Tilgnera. Pierwszymi organizatorami wodzenia byli ludzie związani z kościołem, ministranci, kościelni i organiści. Zwyczaj był zakazany przez okupanta niemieckiego w czasie II wojny światowej. Po wojnie wodzenie Judasza odbywało się po terenie dzisiejszego osiedla Objazdowa, regularnie do lat 50-60 XX w., po czym zwyczaju poprzestano. Od lat 80 wskrzeszony przez Towarzystwo Miłośników Skoczowa i lokalny oddział Ochotniczej Straży Pożarnej. 

Kukła wykonana jest ze słomy ozdobionej kolorowymi wstążkami i naszyjnikiem z trzydziestoma srebrnikami za które Judasz wydał Jezusa. Kukła ma wysokość około 3 metrów. Procesja wyrusza spod miejscowej remizy w kierunku rynku. W czasie uroczystości Judosz jest niesiony ulicami miasta przez strażaka znajdującego się wewnątrz kukły. Podczas wodzenia Judosza w otoczeniu kukły znajduje się dwóch halabardników za którymi podąża tłum dzieci z klekotami. Klekoty symbolizują trzęsienie ziemi, jakie wystąpiło na Golgocie, gdy Chrystus umierał na krzyżu. W czasie obrzędu Judosz trzykrotnie kłania się dwóm najwyższym budynkom w mieście: ratuszowi i probostwu, oraz miejscowemu burmistrzowi i proboszczowi jako przedstawicielom władz świeckich i kościelnych. 

W Wielki piątek po przejściu przez miasto Judosz wraca do remizy. 

W Wielką Sobotę obrzęd jest powtarzany, a kulminacją uroczystości jest publiczne spalenie kukły, mające na celu wygnanie zła, swar i waśni z miasta. Według dyrektorki Muzeum Beskidzkiego w Wiśle – Małgorzaty Kiereś, wodzenie Judosza to zwyczaj ludowy, typowy dla czasu, kiedy zima przechodzi w wiosnę. Judosz jest symbolem zła, takim jak marzanna i w samym obrzędzie nie należy doszukiwać się żadnych dodatkowych podtekstów.

WIELKI PIĄTEK

Misterium męki Pańskiej lub Pasja, Sztuka pasyjna 

– misterium religijne o męce i śmierci Jezusa Chrystusa.  Misterium to widowisko teatralne powstałe na gruncie dramatu liturgicznego w Europie w XII w. W Polsce misteria męki Pańskiej były reprezentowane m.in. przez średniowieczną Historyję o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim złożoną przez Mikołaja z Wilkowiecka. Misteria zanikły w okresie reformacji, a odrodziły się w XX wieku. 

1) Cytadeli Poznańskiej- od 1998 r. Największe widowisko pasyjne na świecie - http://www.misterium.eu

2) Kalwarii Wejherowskiej wystawiane przez Misterników Kaszubskich od 2002 roku

3) Górze Kalwarii (zw. Kalwarią Mazowsza)- Tradycja misteryjna wznowiona w 2010 roku po dwustu latach przerwy. 

4) Kalwarii Zebrzydowskiej

5) Katowice-Panewniki

6) Kurzętniku

7) Kałkowie

8) Kalwarii Pacławskiej

9) Stadnikach (województwo Małopolskie)

10) Ołtarzewie przez tamtejszy pallotyński Teatr Seminaryjny

11) Bydgoszczy w Sanktuarium Królowej Męczenników Kalwarii Bydgoskiej- golgocie XX wieku

12) Górce Klasztornej

13) Lubawie

14) Węglówce 

Groby Chrystusa

Urządzanie w Wielki piątek w kościołach grobów Chrystusa jest starą polska tradycją. Zazwyczaj wartę honorową pełnią przy nich strażacy w galowych mundurach. 

Ale nie wszędzie: W Radomyślu, Woli Rzeczyckiej, Zaleszanach, Giedlarowej, Grodzisku, Gniewczynie i innych wsiach i miasteczkach w dolinie Sanu spotyka się uzbrojone oddziały nazywane Turkami. Poza pełnieniem warty przy Grobie Pańskim Turki asystują księdzu przy święceniu ognia, wody i pokarmów oraz w czasie mszy i procesji rezurekcyjnej. W Niedzielę Wielkanocną chodzą z życzeniami po domach. Turki, na wzór oddziałów wojskowych, uzbrojeni są w szable i atrapy karabinów. Popisują się musztrą, jak w Gniewczynie Łańcuckiej i Grodzisku, lub tańcem - w Radomyślu i Woli Rzeczyckiej.

• W Zaleszanach jest to jednolicie umundurowany i uzbrojony w szable oddział kościuszkowski z własnym sztandarem.

• W skład oddziału strażników z Radomyśla wchodzą dochtory oraz koguty odziani w wysokie, błyszczące czapy ozdobione pękiem kolorowych wstęg. W Niedzielę Wielkanocną porywają dziewczęta do tańca i zatrzymują samochody. Dowódcą Turków jest basza ubrany w kolorową kapę. Turki z Radomyśla nad Sanem są  orientalne: szarawary, jedwabne błyszczące bluzy, wysokie stożkowate czapki z półksiężycem i kogucimi piórami, szable i halabardy. Czasem porywają dziewczęta dla okupu- koszyka ze święconym jedzeniem.

• W Woli Rzeczyckiej koguty mają czarne mundury i wysokie czapy ozdobione sztucznymi kwiatami. 

• W Pruchniku straż sprawują Kilińszczacy (od bohatera powstania kościuszkowskiego) w strojach szlacheckich: kontusz, tkany pas, wisząca szabla. są  członkami organizacji patriotycznej założonej w mieście w 1892 r.

Według legendy kiedy po odsieczy wiedeńskiej rycerze triumfalnie wracali do domów w zdobycznych strojach tureckich, wszyscy myśleli, że to najazd, chowali się więc i uciekali. A że był to czas Wielkanocy, Groby Pańskie zostały opuszczone- "Turcy" przejęli więc nad nimi straż. 

Tak jest do dziś: strzegą grobów, usługują księdzu przy święceniu pokarmów, biorą udział w procesji. Każda grupa ma swego baszę-komendanta, kogutów-adiutantów, doradców, kwatermistrza i zwykłych turków. Po rezurekcji popisują się musztrą i maszerują na plebanię złożyć życzenia proboszczowi. Potem idź przez wieś z orkiestrą, często tańcząc i zapraszając do zabawy przechodniów, głównie dziewczęta. Basza częstuje "tureckim" napojem- mieszanką "zdobycznych" alkoholi (piwa, wina, miodów i wódki). W pierwszy i drugi dzień świąt Turki obchodzą wszystkie domy we wsi i składają życzenia.

WIELKA SOBOTA

Świecenie ognia w Wielką Sobotę  - Od wieków Wielka Sobota jest dniem przeznaczonym na święcenie pokarmów, domów i ogniska domowego. W wielu miejscowościach, przed wielkanocną mszą, święci się ogień, ciernie i wodę chrzcielną. 

Jednakże najbardziej spektakularna jest nocna procesja wiernych w Koprzywnicy pod Sandomierzem – kolejna miejscowość na trasie Tradycji Wielkanocnych. , przed którą  biegną strażacy i wydmuchują w ciemne niebo, oświetlające mrok, bziuki. Słupy ognia wysokie nawet na pięć, siedem metrów. Nigdzie w Polsce nie celebruje się w taki akurat sposób Zmartwychwstania Pańskiego. 

Strażacy są  ubrani w żaroodporne uniformy i kaski z długim knotem-pochodnią w jednej ręce i butelką z naftą w drugiej. Co kilkanaście kroków biorą w usta potężny łyk nafty i z podskokiem wypluwają ją w górę. Zapalona w locie nafta to bziuk- wysoki na 2-3 m płomień. Strażacy bziukają po kolei, aby iluminacja trwała przez całą procesję. Tradycja sięga powstania styczniowego. Po jego upadku władze carskie zabroniły salw na cześć zmartwychwstania Jezusa podczas wielkanocnych procesji, więc w Koprzywnicy wymyślono bezgłośne salwy- płomienne bziuki. 

Bziukacze, którzy puszczają z charakterystycznym sykiem bziuki oświetlają drogę. Cała tajemnica polega na umiejętnym wydmuchaniu haustu nafty na zapalone pochodnie. A żeby płomienie były jak najwyższe, jak najbardziej efektowne, wyskakują susami do góry i dmuchają, ile sił w płucach. Bziuuuu, bziuuu, bziuuuuuu. To robota trudna, żmudna i niebezpieczna zarazem.

Bziuki koprzywnickie doczekały się wpisu na listę dziedzictwa niematerialnego UNESCO. Zdjęcie z wp.pl

Lany poniedziałek

Poniedziałek Wielkanocny – upływa pod znakiem spotkań rodzinnych, lejącej się wody, zalotów, psot i żartów. Znany jest głównie jako Śmigus-Dyngus, choć początkowo były to nazwy dwóch zupełnie różnych obrzędów. Śmigusem zwano oblewanie wodą oraz smaganie się wierzbowymi gałązkami. Dyngusem zaś zwano pochody młodzieży męskiej, w przebraniach z różnymi rekwizytami, co oczywiście wiązał się z kwestą świąteczną. 

Zwyczaje te w dzisiejszych czasach często przypominają chuligańskie wybryki (szczególnie w miastach), ale w niektórych miejscowościach zachowały się piękne zwyczaje, dotyczące tego święta. Koniecznym jest umieszczenie ich na szlaku Tradycji Wielkanocnych, głównie ze względu na powolne, acz nieustępliwe, zamieranie tradycji regionalnych.

Wśród ogólnej wesołości nie brakuje również elementów poważniejszych, jak święcenie pól kropidłem z palmy wielkanocnej. Obyczaj ten jest zachowany dotychczas na ziemi Sądeckiej, tarnowskiej i rzeszowskiej.  

• Na szlaku Tradycji Wielkanocnych polecamy wizytę w Pietrowicach Wielkich, gdzie odbywa się tradycyjny procesyjny objazd pól  – kawalkada złożona z kilkudziesięciu odświętni ubranych jeźdźców, na koniach ustrojonych wstęgami i kwiatami. PO procesyjnym objeździe pól, i poświęceniu plonów, odbywa się wyścig konny, na cześć Zmartwychwstania Pańskiego i jest wyrazem dziękczynienia i radości.

• Dobra pod Limanową (Małopolskie) – Dziady Śmiguśne - W poniedziałek wielkanocny młodzi chłopcy, często w przebraniach i z rekwizytami, chodzą po domach i kwestują. W Dobrej pod Limanową i okolicznych wsiach małopolskich zwą ich dziadami śmigustnymi lub słomiakami- od słomianych czap i powróseł, którymi się opasają. Usmolone sadzą twarze zasłaniają pończochy. Nic nie mówią, tylko gwiżdżą i wydają nieartykułowane dźwięki. To dlatego, że wyobrażają żydowskich wysłanników, którzy nie chcieli uwierzyć w zmartwychwstanie Chrystusa ani głosić dobrej nowiny. Za karę stracili głos.

• Wieliczka i Lednica Górna (Małopolskie) – Siuda Baba - Siuda Baba, jak sama nazwa wskazuje to... chłop, tyle tylko, że za babę przebrany. Postać paskudna, niechlujna, ubrana w podartą spódnicę, ustrojona koralami z ziemniaków, umorusana sadzą, pojawia się raz w roku, w lany poniedziałek. 

Zgodnie z legendą, w lany poniedziałek do domów gospodarzy w Lednicy Górnej zagląda umorusana baba w towarzystwie równie brudnego cygana. Podobnie jak przed wiekami obiektem poszukiwane są  młode dziewczęta, tyle tylko, że zamiast rocznej służby w świątyni grozi im konieczność wykupu. Wykup, w postaci wolnego datku wrzuconego do garnuszka, można zastąpić buziakiem. Jeżeli dziewczyna pocałuje...Siudą Babę to uwolni dom od jej obecności. Oczywiście przy okazji Siuda Baba przytuli dziewczynę serdecznie do siebie i uczerni ja sadzą noszoną na policzkach oraz w puszce, pełnej tego trudno zmywalnego paskudztwa.  Po Wieliczce kursuje w lany poniedziałek kilka bab, łapiąc dziewczęta, a w ostatnich latach także turystów, których przyciąga tu zapomniany gdzie indziej zwyczaj. Wielickie baby noszą czasem na rękach gałgan ki zwinięte w formie małego dziecka w beciku. Dlaczego? Któż to wie? Tradycja ma to do siebie, że dopóki jest żywa zmienia się, odchodzi od swych korzeni i znów do nich powraca. A skąd wzięła się nazwa Siuda Baba? Nie wiadomo. Zapewne jest jakiś związek pomiędzy tą  nazwą a popularnym śmigusem- dyngusem. Dodajmy, że ten zwyczaj, znany po dziś dzień, choć coraz częściej w chuligańskim wydaniu, także wywodzi się z czasów pogańskich i miał związek z przesileniem wiosennym. W średniowieczu na wsiach młodzi chłopcy "dyngowali" dziewczęta, czyli zaczepiali, wymuszali podarki oraz całusy, innymi słowy "podrywali". Ostatecznie więc rzecz sprowadza się do biegania za spódniczkami. Obyczaj Siuda Baba ma ten sam "damsko- męski" wymiar, tyle tylko, że na ziemi wielickiej za spódniczką goni spódniczka.

Legenda mówi, że w Lednicy Górnej, pod Kopcową Górą znajdowało się święte źródło. Tuż obok wzniesiono drewnianą świątynię ku czci bogini Ledy, w której płonął wieczny ogień. Strzec go miały kapłanki, które swoją zaszczytną, ale ciężka służbę pełniły "na zmiany", które w świetle dzisiejszego kodeksu pracy byłyby absolutnie sprzeczne z prawem. Zmiana jednej kapłanki trwała bowiem cały rok (!). W tym okresie czasu lud okoliczny znosił do świątyni opał, karmił świętą dziewicę- strażniczkę ognia, a ta zmuszona była do wiernej służby płomieniowi dniem i nocą. Gdy wreszcie wyznaczony czas minął strażniczka, usmolona ogniem, brudna, w odartych ubraniach, na wpół oszołomiona, musiała zdobyć się na jeszcze jeden wysiłek. Jej ostatnim zadaniem, które mogło ją uwolnić od pracy w świątyni, było złapanie innej dziewicy, która zostanie jej następczynią. 

Kapłanka wpadała więc do domów szukając ewentualnej kiydatki. Wszystkie dziewczęta chowały się gdzie popadło, wiedząc, że ta, którą  usmolona ręka kapłanki wskaże od służby płomieniowi wymówić się nie może. 

• Wisła (Beskid Sląski) – Goik -  W lany poniedziałek dziewczęta z Wisły, Cisownicy czy Lesznej Górnej w Beskidach wkładają regionalne stroje, do Rąk biorą goik i idź składać życzenia. Goik to młode świerkowe drzewko przystrojone jak choinka. Zamiast bombek- kolorowe wydmuszki, zamiast świeczek- bibułkowe kwiaty, a zamiast gwiazdy na czubku- dzwoneczek. Dziewczęta zbierają się po trzy- jedna wkłada góralski ubiór panny młodej (biały fartuch i biały wianek na głowie; ta również trzyma goik), dwie pozostałe to drużki (różowy fartuch i wianek). Przed każdym domem, do którego są  zaproszone, śpiewają piosenkę złożoną z aż 17 zwrotek. Dawniej uboższe panny zarabiały w ten sposób parę groszy.

• Mazowieckie wsie - Kurcarze: W okolicach Rawy Mazowieckiej, Łowicza, Sieradza i Łęczycy chodzą kurcarze- chłopcy z kurkiem dyngusowym. Kiedyś był to żywy kogut, dziś wypchany, gliniany lub z drewna. Wożą go na wózku ozdobionym wstęgami i błyskotkami. Mają też kosze na datki, sikawki z wodą i grzechotki zwane bocianami kurcarskimi, którymi robią straszny hałas. Za śpiewy, żarty, życzenia i polanie wodą (na zdrowie i urodzaj) gospodarze darowują im wykup: jajka, ciasto i pieniądze.

• Kraków, Podgórze – Święto Rękawki

Rękawka to święto, którego obchody sięgają korzeniami czasów przedchrześcijańskich nawiązujące do pogańskich obrzędów związanych z zaduszkami wiosennymi, przypadającymi na okres przesilenia wiosennego. Rękawka związana jest także z legenda o kopcu Kraka, usypanym po śmierci króla – według tradycji ziemię, z której usypano kopiec noszono w rękawach- stąd nazwa święta. Współczesne obchody święta Rękawki organizowane są  od 2001 roku. W tym dniu krakowianie udawali się tłumnie na wzgórze na Krzemionkach (hipotetyczny kopiec króla Kraka) i zrzucali z góry jabłka, jajka i resztki święconego. Dziś święto Rękawki łączy się z tradycjami krakowskiego Emaus-a – wielkanocnego kiermaszu krakowskiego.

Bibliografia:

1. Barbara Ogrodowska "Polskie obrzędy i obyczaje", Muza SA, Warszawa 2004

2. Pisanki, Życie praktyczne, wyd. Bluszcz. 

3. Pisanki na Huculszczyźnie, Wł. Fisher [w:] Ziemia R. VII , nr 4, 1922

4. Pisanki, czyli Kraszanki Wielkanocne, Ulanowska St. [w:] Tygodnik Ilustrowany 1884

5. Pisanki, O. Kolberg, [w:] Tygodnik Powszechny 1882

6. Borejszo Maria (red), Wielkanoc w polskiej kulturze. Poznań

7. Wojciechowski M.: Wielkanoc, Uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego, Pascha. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. Gadacz, B. Milerski (red. Naukowa). T. 9. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 410-411.

8. Dowlaszewicz Wanda, Wielkanoc w tradycji polskiej, Płock 1993.

9. Ogrodowska Barbara, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001.

10. Szymierska Hanna, Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003.

11. Zawistowicz Kazimiera, Wielkanocne obrzędy i wierzenia, Warszawa 1933.

12. Ogrodowska B., Radujcie się, weselcie. O polskich zwyczajach i obrzędach wielkanocnych, Warszawa 1993.

13. Hanna Szymierska, Polska Wielkanoc, Poznań

14. Józef Smosarski, Świętowanie doroczne w Polsce

15. Seweryn T., Tradycje i zwyczaje krakowskie

16. Reinfuss Roman, Nad rzeką Ropą

17. Kolberg Oskar, Dzieła 1961-1977

18. Gloger Zygmunt, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1907

19. Ciołek M., Olędzki J., Zadrożyńska A., Wyrzeczysko – o świętowaniu w Polsce

nakanapie.pl