ŁAPSZE NIŻNE
Duża wieś u pd. podnóży Pienin Spiskich, rozciągnięta na lewym brzegu Łapszanki wzdłuż drogi Trybsz -Niedzica. Od pn. lesiste wzgórza Tynusia i Sołtysia. Mieszkańców 1200. Siedziba gminy o powierzchni 125 km2, obejmującej 9 wsi z 8200 mieszkańcami - niemal cały obszar polskiego Spisza.
Nazwę kojarzą historycy z wyrazem łopuch, rumuńskie lapus. Góralska wymowa: Łapsy. Nazwy niw w okolicy (Halpus, Krymerwis, Bendyk) świadczą o niemieckim wkładzie osadniczym. Niepewne wzmianki o istnieniu parafii pochodzą z r. 1274. W r. 1313 wieś weszła w posiadanie miechowitów (bożogrobców), osadzonych wówczas we wsi Lendak przez Kokosza Berzeviczego. W r. 1593 nabył ją wraz innymi lendackimi ziemiami zakonu György Horváth. W rękach bożogrobców pozostał miejscowy kościół. György Horváth miał wznieść tutejszy kasztel, być może przebudowując klasztor. W XVIII w. renesansowy kasztel przekształcił Jan Giovanelli, usuwając attykę i nakrywając budynek gontowym łamanym dachem.
Łapsze Niżne miały 78 domów i były znacznie mniejsze od Wyżnych ( 120 domów). Wieś stanowiła ostoję polskości na Spiszu. W r. 1848 ze stopni dworu obwieszczono chłopom zniesienie pańszczyzny: "chmara hajduków wystrzelała swe pistolety na wiatr, zatętniały dzwony w pobliskim kościele, zagrzmiały nawet moździerze kościelne" - pisał naoczny obserwator, Teodor Tripplin (1856). Podobnie jak Falsztyn, tutejszy folwark w l. 1885-1933 należał do Jungenfeldów. Za ich sprawą pańszczyzna przetrwała we wsi do r. 1931 (!). Rodzin zelarskich było 8, średnie obciążenie wynosiło 22 dni z morga rocznie. Do lat międzywojennych utrzymał się też archaiczny ustrój rolny, oparty na trójpolówce i kolektywnej pracy na roli. Owce z całej wsi zbierano w jedno stado, przed wojną liczące do 1000 sztuk. Pospolite było szałaśnictwo rolne. W l. 1936-39 przeprowadzono prace komasacyjne, początkowo wśród oporu ludności.
Wieś zamieszkują górale spiscy, w latach międzywojennych była ona jednym z ośrodków regionalizmu spiskiego. Noszono strój w odmianie kacwińskiej, do dziś zachowała się piękna gwara.
ŁAPSZE WYŻNE
Długa ( 1, 75 km) wieś spiska, położona na wysokości 635-670 m w wylesionej części głębokiej doliny Łapszanki, wzdłuż drogi Trybsz - Niedzica. Od pn. osłania ją stromy grzbiet zw. Grandeusem (795 m). Stare domy są przeważnie murowane, zwrócone do ulicy ścianami licowymi. Posiadłości wsi zajmują 1685 ha, z czego aż 35% pokrywają lasy a 16% łąki i pastwiska. Mieszkańców ok. 800.
Pierwsze wzmianki o Łapszach Wyżnych pochodzą z lat 1463 i 1469. W r. 1589 swoją część wsi sprzedał Olbracht Łaski Györgyemu Horváthowi. Możliwe, że przez pewien okres wieś zamieszkiwali Rusini. Pisze historyk Spisza, prof. Tadeusz M. Trajdos (1991): ,,(...) zjawili się masowo w XVI w ., zapewne z Osturni, pozostając tu ok. półtora stulecia. W środku wsi wznieśli oni drewnianą cerkiew. Późniejsze przekazy dowodzą, że ludność polska, rzymskokatolicka, nie dała się wchłonąć, tylko zastosowała model separacji - wokół własnego kościółka (św. Antoniego?). (...) Najpóźniej po połowie XVII w. nastąpił masowy exodus Rusnaków..." Samodzielna parafia rzymskokatolicka wzmiankowana jest w r. 1660. Polska społeczność najpierw adaptowała cerkiew a potem wystawiła w jej miejscu okazały kościół. W XIX w. górale: byli intensywnie madziaryzowani. "Ludność tu rdzennice polska, łamać się musi z trudnościami stawianymi jej na polu języka przez rząd węgierski. Napisy tylko węgierskie Iub słowackie" - notował w r. 1912 Bolesław Łazarski. Po I wojnie światowej wieś przypadła Polsce. W r. 1920 pożar zniszczył 80 zagród - z tego czasu pochodzi murowana zabudowa przy głównej ulicy. Do r. 1931 przetrwała pańszczyzna kościelna - 2 poddanych odrabiało po 12 dni rocznie. Z dniem 1 września 1939 Łapsze zostały włączone do hlinkowskiej Słowacji, latem 1944 doprowadzono tu bitą drogę a Niemcy zaczęli budowę umocnień, które w styczniu 1945 posłużyły im do krótkiej obrony.
Miejscowa ludność zachowała interesujące zwyczaje, jak witanie maja zatykaniem zieleni przed domami dziewcząt na wydaniu.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz